Ik zie, ik zie wat jij niet ziet (en daar kunnen we wat aan doen)

Schrijver Lale Gül moest vorig jaar onderduiken na publicatie van haar debuutroman waarin ze afrekent met haar streng islamitische opvoeding. Columnist Emine Uğur, praktiserend moslim, kreeg begin dit jaar bedreigingen aan het adres van haar kind nadat ze op Twitter had gepleit om extreemrechtse geluiden te weren. 

Beide voorvallen schokten me, des te meer omdat ze beiden vakgenoten waren met wie ik me in meer of mindere mate kon identificeren. Maar toen ik er met mijn vrienden over wilde praten, liep ik tot mijn frustratie meermaals tegen een muur van vooroordelen aan: waar sommigen het vertikten om het over Lale Gül te hebben (‘zij is islamofoob’), gingen anderen juist het gesprek over Emine Uğur uit de weg (‘zij wil de boel islamiseren’).

Hetzelfde overkwam me bij geopolitieke kwesties: waar sommigen het enkel wilden hebben over de oorlog in Oekraïne, hadden anderen het alleen maar over de bestorming van de Al-Aqsamoskee in Jeruzalem door Israëlische agenten. Zelfde patroon als het ging om ‘de vrijheid’ van vrouwen om te dragen wat ze willen: ofwel ging het over het onderdrukkende beleid van de taliban (je moet buiten je gezicht bedekken en gesluierd zijn), ofwel over het onderdrukkende beleid in Frankrijk (je mag je gezicht buiten niet bedekken, en niet gesluierd zijn op school). 

Beide ‘kanten’ namen het ‘de andere kant’ kwalijk te zwijgen over het onrecht aan ‘hun’ kant. En daarom zwegen zij zelf over ‘de andere kant’, want anders gaf je ‘ze’ onterecht een podium. 

Onbedoeld werden de slachtoffers uit al deze voorbeelden zo een politiek wapen, een stok om ‘de overkant’ mee te kunnen slaan. ‘Ze zien alleen wat ze willen zien’, hoorde ik meer dan eens. Maar was het niet te makkelijk om te zeggen dat de nieuwsberichten en uitingen van de overkant getuigden van een bewuste dubbele standaard? Van niet wíllen zien? Lagen er niet vaak vooral onbewuste, impliciete associaties aan ten grondslag?

CBS-buitenlandcorrespondent Charlie D’Agata zei de dag nadat het Russische leger Oekraïne (waaronder Kyiv) binnenviel: ‘Dit is geen plek zoals Irak of Afghanistan, waar al decennialang conflicten woeden. Dit is een relatief beschaafde, relatief Europese stad, waar je dat niet zou verwachten of hopen.’^* Ik vroeg me af: zou hij dit bewust – om te provoceren – gezegd hebben? Niet, bleek achteraf: hij ging er diep voor door het stof.^* Het was er op dat moment uit gekomen vanuit een ingeworteld stereotype: het beeld van de vluchteling uit ‘niet-beschaafde’ landen. 

Stereotyperen kun je afleren

Of het nu gaat om het stereotyperen van ‘de vluchteling’, ‘de wappie’ of ‘de witte man’, we doen het allemaal. Afhankelijk van de mensen, verhalen en perspectieven die we tegenkomen, vormen we impliciete associaties en vooroordelen. 

Gelukkig zijn zulke associaties te doorbreken. Maar je moet er wel wat voor doen. 

Dankzij de algoritmes van bijvoorbeeld YouTube of Instagram kan jou een totaal andere werkelijkheid van Nederland voorgeschoteld worden dan mij

Neem de algoritmes op sociale media: wil je andere content zien dan al in je tijdlijn staat, dan moet je je er allereerst van bewust zijn dat die content een reflectie is van wat je tot dan toe al bekeek en dat het niet het enig mogelijke materiaal is. Vervolgens moet je moeite gaan doen door tegendraadse artikelen en mensen op te zoeken, terwijl het algoritme al ‘lerend’ over je schouder meekijkt. (Wil je toch zien wat je al tien jaar lang ziet, blijf dan vooral doorscrollen. Verleidelijk, en vooral: makkelijk.) 

Dankzij de algoritmes van bijvoorbeeld YouTube of Instagram kan jou een totaal andere werkelijkheid van Nederland voorgeschoteld worden dan mij. Waar bij de een de nadruk zal liggen op het feit dat Schiphol voornemens is vluchten te schrappen en je daarom goed moet kijken of jouw vlucht is geannuleerd, zal bij de ander de tijdlijn vol staan met het nieuws dat het beperken van de opwarming van de aarde gaat mislukken. Waar bij de een over de dood van de Al-Jazeera-journalist Shireen Abu Akleh zal worden geschreven in de trant van ‘nieuw bewijs suggereert dat Israëlische militairen schoten op journalist’, is bij de ander in de tijdlijn de dood van Abu Akleh ‘het symbool voor de reflex om – zonder bewijs - naar Israël te wijzen’. 

Zelfde dag, zelfde land, totaal andere werkelijkheid.

Het mooie aan algoritmes is dat ze ‘bijleren’, en dus ook bij te sturen zijn. Zo ‘trainde’ ik afgelopen maand mijn Instagram om een rugzak voor me te vinden die paste bij mijn wensen. Ik googelde een tijdje naar rugzakken, en ja hoor: een paar dagen later schotelde Instagram mij een advertentie voor met de rugzak die ik zocht. 

Vorige week stond mijn YouTube-tijdlijn dankzij een zeer productieve week (niet dus) vol met luchtige fragmenten uit Amerikaanse talkshows. Inmiddels ben ik bezig het algoritme te voeden met nieuwe informatie, in de hoop dat ik zo buiten mijn talkshowbubbel kan treden. 

Zet je gekleurde bril af

Ons brein barst van de impliciete associaties die we – al scrollend door de tijdlijn van ons brein – versterken of bevestigen. Wil je andere ‘content’ zien dan jouw gekleurde bril je voorschotelt, dan moet je je er allereerst van bewust worden dat jouw bril gekleurd is. En daar vervolgens ook nog eens wat aan gaan doen – op eenzelfde manier als je ook je socialemedia-algoritmes bij moet sturen om te kunnen ontsnappen aan de echokamer van soortgelijke content: door op zoek te gaan naar mensen en meningen die niet binnen jouw comfortzone vallen.

Concreet kan dat betekenen dat je de absurditeit van de bedreigingen die zowel Lale Gül als Emine Uğur ontvangen aankaart – juist ook als je merkt ongemak te ervaren bij het bespreken van een van beide. Zo ‘train’ je je hersenen de boel vanuit verschillende perspectieven te bekijken en zo letterlijk meer te zien. 

Lees ook: