Deze week: Onderzoeksjournalistiek voorbij de verontwaardiging

Nokiagate, verkennersgate, #IksteunONZEboeren, #zijnsywertsmiljoenenalterug.

We leven in tijden van verontwaardiging. Kijk maar op Twitter. Of naar debatten in de Tweede Kamer. Of naar de protesten op straat.

Deze verontwaardiging wordt niet alleen gevoed door woede over een bepaalde misstand, maar ook door onwetendheid over de oorzaken ervan. Niet voor niets uit ze zich vaak met de frase: ‘Hoe is het in vredesnaam mogelijk?’ Of: ‘Hoe kán dit nu zijn gebeurd?’ Verontwaardiging, zou je kunnen zeggen, is een combinatie van boosheid én onbegrip. Woede met een kennisgat.

Veel nieuws voedt deze verontwaardiging, omdat het wel de misstanden laat zien − corruptie, leugens, gedupeerden van beleid − maar vaak onbeantwoord laat op welke voedingsbodem deze misstanden groeien: het systeem van prikkels waarin mensen opereren, of de institutionele logica waar beleid uit voortkomt.

Bij De Correspondent proberen we daarom onderzoeksjournalistiek voorbij de verontwaardiging te maken. Dat wil zeggen: in plaats van in te zoomen op een misstand, en daar daders en slachtoffers bij te zoeken, richten we ons op het systeem daarachter en de context eromheen. We vragen niet alleen: wat ging er mis en wie heeft het gedaan, maar vooral: hoe kon dit gebeuren en waarom is het zo gegaan?

Afgelopen week publiceerden wij een goed voorbeeld van dit type onderzoeksjournalistiek: onze grote reconstructie van de inkoop van mondkapjes aan het begin van de coronacrisis.

Een onderwerp dat al maanden zorgt voor enorme verontwaardiging, in de politiek en de media. Over de honderden miljoenen euro’s die de overheid over de balk smeet aan deals met leveranciers zonder kennis van zaken. Over de honderden miljoenen ingekochte mondkapjes, waarvan vele al afgekeurd waren voor ze in gebruik konden worden genomen. En niet te vergeten: over de mondkapjesdeal van Sywert van Lienden en zijn twee zakenpartners, Bernd Damme en Camille van Gestel.

Maar de vraag waarom dit alles gebeurde, bleef onbeantwoord – of werd in ieder geval te simpel beantwoord. Omdat de hoofdrolspelers zélf – de mensen die besloten wat er werd gekocht, hoeveel er werd gekocht en bij wie – hun verhaal nog niet volledig vertelden. Tot nu.

Meer dan tweehonderd interviews met ruim honderdvijftig betrokkenen, inzage in duizenden mailwisselingen, appgesprekken, interne documenten, contracten en uren aan beeldmateriaal, en een overzicht van alle relevante mediaberichtgeving, Kamerstukken en debatten waren er nodig om dit verhaal te reconstrueren.

Na ruim anderhalf jaar onderzoek vonden twee correspondenten − Anne de Blok en Maurits Martijn − hierdoor antwoord op de vraag hoe het kan dat er op dit moment honderden miljoenen mondkapjes liggen te verstoffen in magazijnen door heel Nederland, terwijl de inkopers zelf destijds waarschuwden dat ze niet nodig waren.

Het antwoord op die vraag is geen simpel verhaal over daders en slachtoffers, blunders en misstanden, maar een complex verhaal over toeval en onzekerheid, politieke logica en institutionele dynamiek, en – niet onbelangrijk – beeldvorming in de media.

Het doel van dat verhaal is niet om wat fout ging goed te praten, maar om ervan te leren. Want pas als je begrijpt waarom iets gebeurt, kun je er iets aan veranderen.

Wie woede combineert met onwetendheid, kweekt verontwaardiging.

Wie woede beantwoordt met kennis van de oorzaken ervan, kweekt verandering.

Jouw tijdlijn ziet er misschien wel totaal anders uit dan die van een ander, omdat jullie ze allebei ‘voeden’ met andere informatie. Het gevaar daarvan is dat je de wereld ongemerkt door een gekleurde bril gaat zien. Gelukkig kun je daar wat aan doen, schrijft Dilara Bilgiç.

Zonder zorg worden kinderen niet groot, zieken niet beter en houden gemeenschappen geen stand. Correspondent Lynn Berger ziet: zorg is de voorwaarde voor alles – maar juist omdat het overal is, zien we het niet goed. En wat je niet goed ziet, kan je niet waarderen. Zo stevenen we af op een zorginfarct dat iedereen raakt.

Belonen en straffen zijn twee kanten van dezelfde medaille. Net als een straf is een beloning een beoordeling. Net als met een straf proberen mensen met een beloning andermans gedrag te beïnvloeden. Correspondent Onderwijs Johannes Visser over de negatieve impact hiervan op kinderen die willen leren.

De druk op de zorg is een van de grote thema’s van deze tijd. Zo voerden huisartsen deze week actie om aandacht te vragen voor de hoge werkdruk en het gebrek aan tijd dat ze ervaren. Ook andere zorgverleners kampen met chronisch tijdgebrek – en dat terwijl tijd juist essentieel is voor goede zorg. Correspondent Zorg Lynn Berger legt uit hoe dat kan.