Oorlog, energietekort, woedende burgers: wat Nederland kwetsbaar maakt, hebben we zelf veroorzaakt

Het klinkt redelijk. Een boerenbemiddelaar. En vertrouwd, Johan Remkes. Maar het is de vraag of het normaal is dat er een bemiddelaar nodig is als de regering lang aangekondigd stikstofbeleid ontvouwt dat door een meerderheid van de Tweede Kamer wordt gesteund.

Zonder tractorarmada was het waarschijnlijk niet gebeurd.

Wat zegt dat? Blokkeren van snelwegen en distributiecentra van supermarkten met industriële voertuigen is een poging tot het opleggen van de eigen mening. Dreigen met geweld is niet hetzelfde als demonstreren.

Kennelijk mist de politiek het gezag om, zo mogelijk in overleg met (organisaties van) boeren en achterliggende industrie, het stikstofbeleid om te zetten in een uitvoerbaar plan. De boerensector roept Dit nooit! Geef ons de tijd te innoveren. Vergetend dat zij dat al minstens 34 jaar zeggen.

In het coalitieakkoord zijn de nu aangekondigde stikstofdoelen vastgelegd. Het is de optelsom van stapels rapporten en de uitspraak van de Raad van State uit 2019. Maar regeringspartijen VVD, CDA en ChristenUnie worden verbaal steeds weer ondermijnd door delen van hun achterban. Al tientallen jaren, en ook nu nog. Dat verlamt hun effectiviteit.

Waar is de polder als je hem nodig hebt?

In dit soort weken van crisis merk je dat het overlegmodel is afgedankt. In grote delen van de vorige eeuw konden voorlieden van katholieken, protestanten, liberalen en sociaaldemocraten namens hun zuil overleggen en politiek zakendoen in een sterk verdeeld land. Werkgevers, werknemers en de overheid konden onderhandelen en tot een oplossing van brandende sociale kwesties komen. Niemand was opgetogen over de bereikte oplossingen, maar iedereen had er min of meer vrede mee.

Compromisbereidheid is weg

De compromisbereidheid is uit onze genen verdwenen. Die bemiddelaar? De landbouwclub LTO wil er niet eens mee aan tafel. De vakbeweging is veel aanhang en invloed kwijtgeraakt; werknemers moeten voor zichzelf opkomen. De werkgevers hebben namens het grote bedrijfsleven zonder veel tegenwicht invloed verworven op kabinetten-Lubbers, -Kok, -Balkenende en -Rutte.

VVD, CDA, D66 en PvdA hebben moeite zich in te stellen op de radicale opgaven die worden gedicteerd door de westwaartse Russische agressie

Het dominante verhaal in de voorbije decennia was: individualisering en zo veel mogelijk publieke taken overlaten aan de markt. Dat was de tijdgeest van de jaren tachtig tot en met nu. De gevolgen waren onvoldoende doordacht. Het lijkt wel of Nederland en andere West-Europese landen daar in 2022 de rekening voor krijgen gepresenteerd, nu alles samenkomt.

De VVD was in Nederland de meest consequente pleitbezorger van de nieuwe vrijheidsleer. Maar de politieke mode werd in verschillende toonsoorten mee bezongen door CDA, D66 en PvdA (en in heel West-Europa). Daarom hebben alle vier de partijen moeite zich in te stellen op de radicale opgaven die worden gedicteerd door de westwaartse Russische agressie, de daardoor acuut geworden energiecrisis, de klimaatcrisis en de sociale afrekening van de voorbije ieder-voor-zich-decennia.

De afrekening: alles komt samen

Die afrekening neemt vele vormen aan, verzet tegen het covidbeleid, tegen klimaatbeleid, oorlogsretoriek in de boerenopstand, steeds agressiever wantrouwen tegen de Belastingdienst en andere uitvoeringsorganisaties. De versplintering van de Tweede Kamer in nu twintig kleine en middelkleine fracties is ook een uiting van hetzelfde geïndividualiseerde wantrouwen en hoogachting van het eigen deelgelijk.

Met het wegvallen van de verzuiling en het op de achtergrond raken van het overlegmodel werden de zogenoemde tripartiete sociale organisaties (die werden bestuurd door werkgevers, werknemers en overheid) overgenomen door de staat, die ze of vermarktte (zoals bij de woningcorporaties gebeurde) of op afstand plaatste met anonieme, algoritmische efficiency als leidend beginsel. Daarmee verdween ook de gezamenlijkheid en de goodwill uit die vormen van georganiseerde solidariteit.

Op veel terreinen werd het leven goedkoper voor wie handig was. Maar ook oneerlijker voor wie z’n brood verdiende in de anonieme dienstverlening en iedereen die weinig keus had. Een groeiende onderklasse werd steeds afhankelijker van onzeker, slecht betaald werk. En iedereen werd afhankelijk van in China gemaakte spullen, onderdelen en grondstoffen (bijvoorbeeld voor pillen).

Nederland liep voorop bij verkoop energiebedrijven

In de hele ‘markt = vrijheid = voordeel’-tombola was Nederland voorloper in het vermarkten van zijn energiebedrijven. Anders dan de meeste buurlanden zwaaiden opeenvolgende kabinetten de splitsingsvlag: netwerken moesten in overheidshanden blijven, terwijl productie, in- en verkoop van energie typische marktactiviteiten waren.

De bestaande grote energiebedrijven, die in handen waren van lokale en regionale overheden, moesten volgens ministers van Economische Zaken als Hans Wijers, Annemarie Jorritsma, Laurens Jan Brinkhorst, Joop Wijn, Maria van der Hoeven, Maxime Verhagen en Henk Kamp worden opgesplitst en de commerciële delen geprivatiseerd.

Opvallende tegenstem was Frits Bolkestein. Na afloop van zijn VVD-leiderschap en termijn als Eurocommissaris keerde hij zich onder andere in 2006 in de Volkskrant tegen de vermarkting van de energiebedrijven. ‘Wat we mondiaal zien, is een politisering van de levering van energie. Met ruggensteun van hun regeringen, sluiten energiemaatschappijen in andere landen overeenkomsten die voor hun land de aanvoer van olie en gas veiligstellen.’

Bolkestein wees erop dat onze toenemende afhankelijkheid van (geïmporteerde) energie buitenlands-politieke consequenties heeft. Laten we onze positie goed overdenken, laat onze energiebedrijven de noodzakelijke duurzame investeringen doen en ‘laten we een instrument voor zelfbeschikking in energie scheppen’. En niet overgaan tot splitsing van de energiebedrijven.

EU-partners volgden Nederland niet

Bolkestein werd niet gehoord. Alle opeenvolgende liberalen van diverse partijen wisten het zeker: Nederland zou optimaal profiteren door voorop te lopen met het uitvoeren van de Europese richtlijn die in de maak was.

Maar die kwam er nooit. De Splitsingswet werd aangenomen zonder dat EU-partners het Nederlandse voorbeeld volgden. Geopolitieke overwegingen speelden geen merkbare rol in de Nederlandse besluitvorming. Alle grote Nederlandse energiebedrijven zijn nu in buitenlandse handen; alleen de netwerken zijn in publiek bezit gebleven.

De winteroorlog is allang begonnen

Op Twitter werd ik eraan herinnerd dat ik in 2008 vergelijkbare kritiek tegen splitsing en vermarkting van de energiebedrijven formuleerde. De uiteindelijke verkoop van Eneco in 2017 sloot dit gemistekansenfestival af.

Hoe afhankelijk Nederland zich heeft gemaakt van Russisch gas en buitenlandse energiebedrijven blijkt nu we voor een hete zomer en een mogelijk koele winter staan. Minister Rob Jetten (Klimaat en Energie, D66) ziet geen kans de grote gasopslag bij Bergen voor de komende winter voor meer dan twee derde te vullen omdat hij voor het vullen afhankelijk is van commerciële partijen en het complex zelf deels eigendom is van Gazprom, dat ook over 42 procent van de opslag de baas is – en die nu dus leeg heeft gelaten. De winteroorlog is allang begonnen.

Geopolitiek, daar doen we niet aan 

Deze geopolitieke achteloosheid heeft niet alleen bij het energiebeleid gespeeld, en ons in de huidige kwetsbare positie gebracht. Ook op het gebied van de veiligheid hebben zorgeloze aannames geleid tot het schromelijk verwaarlozen van de landsverdediging. Voordat die, in samenwerking met Europese bondgenoten en hopelijk de Amerikanen, naar een noodzakelijk niveau is opgebouwd zullen volgens kenners vijf tot tien jaar verstreken zijn.

Het is te hopen dat ons die tijd gegeven zal zijn. Wie regelmatig de website Raam op Rusland had gevolgd, was niet verrast geweest over hoe Vladimir Poetin zijn brute oorlog in Oekraïne heeft kunnen aankondigen en uitvoeren. Wie zich afvraagt hoe de westerse liberaliseringsmode de ontwikkeling van Poetins autoritaire kleptocratie in de kaart heeft gespeeld, wordt overtuigend bijgepraat in het laatste nummer van S&D.

Intussen heeft iedereen door dat West-Europa op te veel terreinen afhankelijk is van grote mogendheden die op z’n best onzeker in hun loyaliteit zijn.

Joe Bidens Verenigde Staten hebben binnen de NAVO substantiële steun geboden aan Oekraïne en daarmee aan de rest van Europa. Van een Republikeinse president na 2024 is dat allerminst zeker.

Het zich willen losmaken van Russische olie en gas blijkt tot grote problemen te leiden. Als Duitsland wordt afgesloten en in een recessie belandt, zal Nederland dat zeker voelen, nog los van de klimaatschade die her en der teruggrijpen op steenkool aanricht.

Ook de breed gevoelde wens minder afhankelijk te worden van Chinese grondstoffen, goederen, diensten en technologie is in geen jaren te verwezenlijken: vraag maar eens aan uw mobiele provider waar het klantenbestand wordt bijgehouden, met welke technologie, wie het onderhoud aan de systemen doet, waar die vandaan komen en hoe het met de zendmasten staat. Sluit de Chinese aanvoer af en zit volgende week zonder medicijnen.

Terechtgekomen in een rauwe wereld

We hebben bijna alle sleutels weggegeven. Omdat het handig was, omdat we het zelf niet wilden of konden, en vooral omdat het goedkoop was. En nu de wereld zich afwendt van internationale organisaties en bijbehorende regels, komen we terecht in een hobbesiaanse werkelijkheid van rauwe kracht en macht. Daar is West-Europa slecht op voorbereid, en Nederland als zeer open economie al helemaal.

De overheid die het algemeen belang, de normen en waarden, de zorg voor elkaar en het collectief geweten moest vertegenwoordigen hebben we bewust verzwakt

Ook intern. Het ver doorgevoerde liberalisme heeft het cement uit de Nederlandse samenleving gezandstraald. We moesten allemaal rationele klanten worden van commerciële en semipublieke diensten. De overheid die het algemeen belang, de normen en waarden, de zorg voor elkaar en het collectief geweten moest vertegenwoordigen hebben we bewust verzwakt. Niet mee bemoeien. De verschillen tussen mensen en hun kansen zijn vergroot. Goed je best doen, pech als het minder goed lukt.

In dat licht hoeft het niet te verrassen dat er enige tientallen procenten burgers zijn die niets en niemand meer vertrouwen, en politieke partijen die uiting geven aan dat diepe pessimisme over democratische politiek. Gele Hesjes, door overheidsregels en grootvoederkapitaal heen en weer geschopte boeren, viruswantrouwigen, gevangenen van het toeslagenstelsel, niet-gerepareerden in Groningen – velen hebben redenen genoeg verzameld om beloftes te wantrouwen van bestuurders uit partijen die de blunders van de afgelopen kabinetten op hun geweten hebben. Individueel zijn die bestuurders beste mensen, gezamenlijk vertegenwoordigen zij naast materiële vooruitgang ook fors opgelopen onrecht.

De overheid moet zich rehabiliteren

Vandaar het ontbrekend gezag om nu eindelijk de redding van de Nederlandse grond en natuur ter hand te nemen. Vandaar de voortdurende vlucht naar een gespreksleider, een coördinator, een regeringscommissaris, een Remkes. Maar ook hij kan in zijn eentje de polder niet herbouwen. Het weefsel van verdraagzaamheid is er niet meer, de soms verhullende maar noodzakelijke taal van het moeizame compromis is vergeten geraakt.

De overheid is verdacht geraakt. De overheid is er voor de elite, voor mensen met kansen en geld.

Alleen als dat stereotype door noest herstelwerk vervaagt, kan de boosheid wegebben, kan er weer een overheid voor ons allemaal komen.

Terwijl het huis in de fik staat moet iedere democraat de tekortkomingen van de voorbije periode analyseren en repareren. Stuk voor stuk.

En het stikstofverhaal? Dat gaat over het langdurig overvragen van de natuur. Dat hebben we allemaal samen gedaan. Een kiloknaller en een weekend Barcelona van twintig euro, het kan allebei niet. Dat is niet exclusief de schuld van boeren of piloten. Beiden hebben recht op een zinvol leven, niet per se op dezelfde manier als zij gewend zijn.

Het is tijd dat de anonieme zuivel- en veevoerbedrijven achter het boerenprotest hun rol nemen in de noodzakelijke omslag. We kunnen niet doorgaan de grond vol te spuiten met gif, en denken dat ons drinkwater schoon en smakelijk blijft. Gelukkig zijn er al vele honderden boeren die laten zien dat het kan. Nu is het aan ons om over de brug te komen en een eerlijke prijs voor verse waar te betalen.

Lees ook: