Emile Ratelband vertrekt. Maar van de erfenis van Mister Tsjakkaa zijn we nog lang niet af

Er is een moment geweest waarop Emile Ratelband, naar eigen zeggen, overwoog om zich een lang gewaad en een baard aan te meten. Maar hij koos als beginnend goeroe toch liever het voorkomen van een geslaagd zakenman. Dat paste bij de tijdgeest, dat zou hem geloofwaardig maken.

Het was eind jaren tachtig en Ratelband, een Arnhemse bakkerszoon en patatverkoper, trok met zijn vrouw en drie kinderen berooid door de Verenigde Staten na een geflopte exercitie met een poffertjeszaak. In Los Angeles belandde hij bij een seminar van positiviteitsgoeroe Tony Robbins en wist binnen twee minuten: dit ga ik naar Europa brengen. Tsjakkaa!

En zo werd Ratelband de man, vertelt hij in de driedelige documentaireserie Op hete kolen: Het leven volgens Emile Ratelband, die Nederland het positief denken schonk. Met zelfhulpboeken, cassettebandjes en seminars verspreidde hij zijn succesformule: ‘Ik wil = ik kan’. De docuserie van regisseur Roy Dames volgt Ratelband in de aanloop naar zijn emigratie naar Thailand in 2021. Positief denken doet hij nog steeds, zien we, in een steeds verbetener ontkenning van de negativiteit die zich rond hem opstapelt. Zijn emigratie is een vlucht uit een land dat hem verguist.

De voormalig succesgoeroe heeft een abonnement op de rechtbank

Het met zorg gekozen uiterlijk van een klassieke VVD’er, waarmee Ratelband zich in de jaren negentig nestelde in de zakencultuur, heeft plaats gemaakt voor de gebruinde boeventronie van het type man dat in een Thaise bar in je gezicht hijgt dat hij ondernemer is. Ratelband heeft te lang, te hard doorgerateld. Hij heeft een abonnement op de rechtbank. Voor zijn eigen vergrijpen (belastingfraude, smaad, mishandeling) en voor de misdaden waarvan hij anderen beschuldigt.

Ook heeft Emile Ratelband acht kinderen bij vier vrouwen. Een negende is op komst, bij een Thaise draagmoeder. In de documentaire zien we hem het heugelijke nieuws delen met zijn tienerzoon Emilio. De jongen is nog net in de leeftijd dat hij zijn papa adoreert, maar over de baby in wording vraagt Emilio zich met de kijker verdrietig af: wáárom?

Over die vraag biedt de serie wat aanknopingspunten. Ratelbands eigen vader, een alcoholist, gooide hem als achtjarige jongen van de wenteltrap in de bakkerij. Op school werd hij gepest en gediscrimineerd. Van zijn Indische moeder, die hem niet beschermde en – zo wordt later gesuggereerd – misschien zelfs verwaarloosde, heeft Ratelband in zijn hoofd een heilige gemaakt. Daar begint het Grote compenseren, het zelfbedrog, het vastklampen aan het optimisme dat zowel zijn opkomst als zijn ondergang betekent.

Wat er gebeurt als je met een overdaad aan peptalk een eigen wereld creëert

Wat Ratelband eind jaren tachtig uit Amerika importeert is het geloof dat je jezelf kunt herprogrammeren met positieve gedachten. Succes dwing je af door je eigen zelfbeeld te veranderen. Je kunt over hete kolen lopen, zo heeft hij een hele generatie trainees gedemonstreerd, als je jezelf er maar van overtuigt dat het koel mos is.

De goeroe is er het levende voorbeeld van dat je een heel eind kunt komen met zulke tactieken. Maar de documentaire gaat erover wat er gebeurt als je van je overdaad aan peptalk een eigen wereld creëert. Een fort, waar de werkelijkheid en de beleving van anderen niet meer tot je kunnen doordringen.

Wie de miskende Ratelband tegenspreekt wordt de vijand. Zijn exen, zijn kinderen en uiteindelijk een heel land. Nederland heeft afgedaan en Ratelband verweert zich zoals hij dat gewend is: herprogrammeren.

Als jij een half wijf wil worden, dan moet je dat zelf weten. Ik blijf kerel

In Nederland, orakelt hij, is ‘de mensheid verzwakt. Men wil alleen nog 32 uur werken’. Het is een land van ‘wijvengezeik’ geworden, en die ‘idioterie vandaag de dag, met 71 soorten genders en ik weet niet hoeveel geslachten’, daar werkt hij niet aan mee. ‘Als jij een half wijf wil worden,’ zegt Ratelband tegen een bevriende coach, ‘dan moet je dat zelf weten. Ik blijf kerel.’

Op naar het land van de glimlach, dus. Om daar, zoals het een kerel betaamt, zijn blije zaad te verspreiden.

Zo lijkt hij, mister Tsjakkaa, met pek en veren zijn vaderland te verlaten. Een gek, een uitwas. Maar zijn ‘positief denken’ blijft hier. De bestsellerlijst heeft nooit zo vol gestaan met geslaagde lieden die je vertellen hoe je met de juiste gedachten jouw mooiste leven afdwingt.

En als dat mislukt zijn er evenzoveel alternatieve werkelijkheden voorhanden om je in terug te trekken, van coachingsfilosofie tot complottheorie; in geouwehoer kun je wonen. Een baard en een tulband zijn allang niet meer nodig om volgelingen van je volgers te maken. We zijn een goeroe kwijt, maar we hebben er nog veel te gaan.

Meer lezen?