Eind november 2006 zat hij, 39 jaar oud, met een solobiertje op het terras van café De Tijd op de hoek van het Plein in Den Haag. Hij had bij de Kamerverkiezingen net zes zetels verloren als lijsttrekker van de VVD. Even verderop verdrongen journalisten en politieke filekijkers zich in een klein café waar de nummer twee op die lijst, Rita Verdonk, claimde de echte leider te zijn: zij had 65.000 voorkeurstemmen

Mark Rutte had een halfjaar voor de Kamerverkiezingen met een krappe meerderheid de lijsttrekkersverkiezingen van zijn partij gewonnen en moest een jaar doorworstelen met de rebellerende Verdonk, voordat zij uiteindelijk in september 2007 uit de partij werd gezet.

In 2010 haalde hij een historisch verkiezingsresultaat en werd de eerste liberale premier in bijna honderd jaar. Een trendbreuk met de Balkenende-jaren: de onder Paars ingezette liberalisering werd met kracht voortgezet. Maar ook: steeds lastiger zoeken naar parlementaire meerderheden, eerst over rechts met de PVV, daarna met de PvdA. Sindsdien in het verbrokkelde midden. Een nieuwe, politiek rommelige tijd was aangebroken.

Wat als hij het welletjes vond?

Mark Rutte werd zoiets als een legende. Nederland zou schrikken als hij morgen aankondigde dat hij het welletjes vond, dat hij na twintig jaar politiek een strandtent opent en nadenkt over de rest van zijn leven. Iedereen vindt iets van hem, maar wie weet een opvolger die kan wat hij kan?

Sinds 2 augustus is Mark Rutte de langstzittende minister-president van Nederland. Dat is een felicitatie waard. Aan hem, en aan Nederland dat onder zijn leiding een mate van stabiliteit wist te bewaren waar met gemengde, maar misschien ook dankbare gevoelens op teruggekeken zal worden.

Deze voorlopige indruk kan waarschijnlijk niet rekenen op breedgedragen steun. Dat was pakweg vijf jaar geleden wel anders. Nederland is tijdens Ruttes premierschap geradicaliseerd. Of is ook dat maar de vraag? Hoe groot is de groep asbestdumpers op sociale media en snelwegen?

34 jaar geleden wist de VVD al dat wegkijken niet meer kon, toch is dat wat boeren en bestuur sindsdien deden

Je kunt ook zeggen dat de laatste jaren de tekortkomingen van Rutte steeds zichtbaarder zijn geworden. Van hem, en van zijn tijd, waarin hij zo eminent de weg wist. De stikstofkwestie is voorlopig zijn meest hardnekkige molensteen – wist de VVD al dat wegkijken niet meer kon, toch is dat wat boeren en bestuur sindsdien deden. 29 jaar geleden verzetten de boeren zich al met trekkers tegen een De overheid heeft een zwalkend beleid gevoerd, maar dat er niet is gewaarschuwd voor drastische veranderingen, kan geen boer volhouden.

Nederland loopt tegen z’n grenzen

Vijftig jaar na het rapport van de Club van Rome, loopt Nederland tegen z’n grenzen aan. Onder leiding van een minister-president die daar tot voor kort niets van wilde weten.

Rutte groeide ongetwijfeld uit tot de behendigste politicus van zijn generatie. Niet alleen overleefde hij met vlag en wimpel honderden ‘gewone’ Kamerdebatten over begrotingen en opwindingen van de dag. Met ongeëvenaarde feitenkennis en een Hans Klok-achtig vermogen om problemen te ontleden in onschuldig lijkende onderdelen.

Hij schudde als een Houdini aanvallen af waar een gemiddelde collega zwaar door beschadigd zou raken. De terugkerende problemen met Ivo op Justitie, de immense en hardnekkige problemen in de na de reorganisaties van 2015, de total loss bij de in de vorm van de nog steeds – lange tijd zag Rutte kans er ernstig kijkend op afstand van te blijven.

De veelzijdige vertrouwensbreuk

Zijn kabinetten kregen meer moties van wantrouwen of afkeuring te verwerken dan die onder enige andere naoorlogse minister-president: 104. Zelfs het aftreden van zijn kabinet-Rutte III, in januari 2021 na het vernietigende kleefde amper aan hem. en weer verder, de klus klaren. Er was ook nog een pandemie.

Tot 1 april vorig jaar, toen tijdens de al moeizaam begonnen kabinetsformatie onweerlegbaar duidelijk werd dat de minister-president op sleutelmomenten een verstoorde relatie met de waarheid heeft. Het begon met de foto van de formatienotities van zijn vertrouweling, informateur Kajsa Ollongren (‘Omtzigt: functie elders’), en de volgehouden ontkenning dat hij daar Tot de van de verkenners en de van de ministerraad de ordinaire werkelijkheid van de binnenkamer blootlegden.

De kiezers hingen inmiddels ontgoocheld in de touwen. Een slechtere start van een nieuw kabinet was nauwelijks denkbaar

Het leidde tot een van de meest rauwe en ontregelende van de laatste jaren. Diepe vertrouwensbreuken met de oppositie en de collega’s Sigrid Kaag (D66) en Gert-Jan Segers (CU) met wie hij een nieuw centrumkabinet moest zien te formeren waren het gevolg. De rest van het politieke jaar 2021 ging in bezweringsrook op. Pas op 10 januari stond de nieuwe ploeg, die nogal leek op de oude, op het bordes. De kiezers hingen inmiddels ontgoocheld in de touwen. Een slechtere start van een nieuw kabinet was nauwelijks denkbaar.

De premier ging desondanks onverdroten verder. Met builen en schrammen, met meer dan een eerste grijze haar en een zweem van vermoeidheid, maar dat was niet verwonderlijk na een slopende formatie en twee bizarre coronajaren. En toen schoot Poetin Europa in één keer in de oorlogsstand. Even verdwenen de binnenlandse fijnslijperijen uit beeld.

West-Europa en de Verenigde Staten moeten alle zeilen bijzetten om Oekraïne te helpen overleven. Dat werpt onbarmhartig licht op alles wat de voorbije Rutte-jaren niet was gebeurd: serieus organiseren van de nationale veiligheid en die van Europa, werk maken van de energie-onafhankelijkheid van Nederland en Europa, strategisch nadenken over welke technologie en (maak-)industrie vitaal is. Het ging zoals met de noodzaak van pandemieparaatheid: in rapporten beschreven en daarna vergeten.

De perfecte belichaming van een tijdperk

Premier Rutte, een zelfverklaard visievermijder, bleek de perfecte belichaming van het tijdperk dat we achter ons hebben. Vijftig jaar na Grenzen aan de groei werd dit jaar keihard duidelijk hoe het nemen van passende maatregelen al die jaren steeds behendiger was uitgesteld: eerst negeren, vervolgens ontkennen, dan benoemen, maar weinig of niks doen. Daarna via administratieve listen klein maken en wegmasseren. Om nu omdat de rechter de met de wet in de hand heeft geblokkeerd.

De twaalf jaar van premier Rutte waren globaal ook de jaren van breedsprakig erkennen, maar in feite negeren van de ernst van alle grote problemen

In die voorlaatste fase, het zoekmaken van een probleem, excelleerde Mark Rutte, de verdwijnkunstenaar van de polder. In een tijd waarin het gebruikelijke overleg van regering, werkgevers en werknemers vrijwel ophield te bestaan, bleef er behoefte om diepe tegenstellingen te overbruggen. De twaalf jaar van premier Rutte waren globaal ook de jaren van breedsprakig erkennen, maar in feite negeren van de ernst van alle grote problemen die nu lijken samen te komen. Met de oorlog als deeltjesversneller.

Gedwongen door krappe meerderheden in de Tweede Kamer, en meestal geen meerderheid in de Eerste Kamer, ontwikkelde Rutte zich tot draagvlak-artiest bij uitstek. Zelfs als er parlementaire steun was (zoals eerder bij strenger Schipholbeleid en nu bij de stikstofmaatregelen) was het gezag van de parlementaire democratie kennelijk zo broos geworden dat de bestuursmachine-Rutte zijn toevlucht nam tot talloze ‘tafels’, ‘kamers’, bemiddelaars, gezanten, ‘akkoorden’ en ‘plannen van aanpak’ met vertegenwoordigers van deelbelangen. Die hielpen de regels oprekken terwijl de klok doortikte en de problemen verergerden. Wat de auto-, vlieg-, suiker-, snack- en tabakslobby al jaren lukt, presteert een radicaal deel van de boeren nu in het kwadraat.

Als de politie niet wil of kan optreden

De onmacht of van de politie om paal en perk te stellen aan series wetsovertredingen van agrarische demonstranten en hun meelopers, tekent de wankele positie van de democratische rechtsstaat. Eerst de zonder kentekenplaat veilig van de weg. De soepele probleemverneveling van Mark Rutte en de ambtelijke en politieke elite om hem heen, daalt nu als een giftige wolk neer. Provinciebesturen, burgemeesters, veiligheidsregio’s, het Openbaar Ministerie en politie zien geen kans of zijn niet bereid de op hun stoep gedumpte bestuurlijke dilemma’s gedienstig op te ruimen.

Het grote zoekmaken en afschuiven van verantwoordelijkheden loopt tegen muren van wantrouwen en onwil. Het overvalt velen. Lang leek Nederland af en was regeren een vorm van dagelijks facilitair beheer. Hoe krijgen we de beste service tegen de laagste kosten? Oud-Unilever-personeelsman Rutte leek daarvoor geknipt: meestal opgeruimd, buitengewoon attent voor de mensen die hij ooit tegenkwam, altijd constructief en zo praktisch mogelijk.

Ondanks zijn vaste ‘gewone jongen’-attributen (ouwe Saab, doorgestikt campagnejack, hippe fiets, muts en appeltje, cruesli-ontbijtje op de Grote Markt in Den Haag) is het premierschap tijdens zijn twaalf jaar als de baas van Nederland uitgegroeid van ‘voorzitter van de ministerraad’ tot ‘regeringsleider’. Lubbers maakte er een begin mee onder Rutte werd het primaat van de minister-president de norm.

Enige in zijn soort

Mark Rutte werd door die dominantie in het kabinet electoraal de enige in zijn soort. Het stelt hem misschien in staat voor de vijfde keer de grootste te worden. Maar de regeringsleider kan ook moeilijker verantwoordelijkheid ontkennen voor alles wat misging en -gaat. Rutte I sloopte hij was de baas die de rechtspraak liet uitkleden, hij zorgde met zijn gedram voor een kleinere overheid voor veel consultants en gedesoriënteerde uitvoerende – met het wantrouwen van de politiek en ambtelijke top jegens ambtenaren van de als pijnlijk en nog niet erkend dieptepunt.

Als formateur en partijleider zette hij verkeersministers neer die het kinderachtige hardrijden als toppunt van VVD-beleid verkondigden. En de tijd verdeden die er was om te groeien. Onder alle Rutte-kabinetten werd de onttakeling van de en de uitkleding van de sociale woningbouw parmantig voortgezet. Dat moet nu worden gerepareerd.

Ook Rutte IV zoekt stuivers in de gezondheidszorg door nog wat verder te die 12,5 miljoen medicijngebruikers dwingen om hun vertrouwde geneesmiddel in te ruilen voor een iets goedkoper alternatief, met alle frustratie aan de apothekersbalie van dien. Een winst van 140 miljoen euro, terwijl een veelvoud daarvan tijdens de pandemie naar ging die geen belang hebben bij het overeind houden van de publieke gezondheidszorg. Die coronamiljoenen hadden ook in de publiek gemotiveerde zorg geïnvesteerd kunnen worden.

Europacynisme lang volgehouden

Het was Mark Rutte die tien jaar cynisch stond tegenover Europese samenwerking voorbij die ene grote markt. Hij begon als de jonge premier die à la Thatcher ons geld terug wilde hebben. Hij ontkende lang dat Europa een waardengemeenschap is en daarmee gaf hij de illusionisten wind in de rug die beweren dat Nederland zonder de EU beter af is.

De oorlog in Oekraïne heeft daar radicaal een eind aan gemaakt. Mark Rutte had al in 2019 een over Europa ingezet, maar toen moest de belediging door Wopke en Rutte van Zuid-Europa rondom de coronasteunpakketten nog komen. Nu de Russische dreiging tastbaar is geworden erkent de vrije markt-Europeaan Rutte dat Nederland zonder de Unie nergens is.

Het jammere is alleen dat die wijsheid betrekkelijk laat komt, en ruimte liet aan een divers legioen eurosceptici, terwijl ons nog veel momenten van geven en nemen in Europees verband wachten. Dat speelt iedere dag bij de militaire steun aan Oekraïne, maar ook bij de noodzakelijke versterking van het Europese deel van de NAVO, bij de solidariteit die ongetwijfeld gevraagd zal worden op het gebied van economie en energie.

Draagvlakkunstenaar in verwilderd landschap

De draagvlakkunstenaar Rutte zal moeten opereren in een aanzienlijk verwilderd binnenlands politiek en parlementair klimaat. Met twintig fracties is de Tweede Kamer verworden tot een luidruchtig claimloket, waar nauwelijks plaats is voor overleg en compromisvorming. De voorbije jaren zijn zo goed als verloren gegaan voor serieuze experimenten met het vergroten van de invloed van mondige burgers.

Met twintig fracties is de Tweede Kamer verworden tot een luidruchtig claimloket, waar nauwelijks plaats is voor overleg en compromisvorming

De doordachte en praktische voorstellen van die andere commissie-Remkes (over zijn merendeels genegeerd. Het is om er een begin mee te maken, bijvoorbeeld door verder te gaan met de gekozen burgemeester, door een correctief referendum te proberen, door niet alleen te praten over inzetten van een goed doordacht burgerberaad voor heikele kwesties.

Nederland heeft het zich de afgelopen twaalf jaar gemakkelijk gemaakt, meer genomen dan gegeven, meer genoten dan vooruitgedacht. Heel menselijk. De krekel zong de hele zomer en de mier werkte voor de winter.

Mark Rutte bleef de man van ‘gewoon doen’. Hij was de plastisch chirurg van ons toch al rooskleurige zelfbeeld, de politicus die de tijdgeest het beste belichaamde. Een man van alle smaken en gezindten, zonder opmerkelijke kenmerken. Hij onthoudt de verjaardag van je zoontje.

Maar Rutte was vooral de bedrijfsleider van Nederland als bv. Nu die zienswijze dramatisch is vastgelopen en steeds duidelijker wordt dat de overheid de publieke zaak (van iedereen) moet dienen, en het land niet als bedrijf te besturen is, krijgt hij de bal gekaatst. De man die de verantwoordelijkheid steeds bij een collega of de omstandigheden wist neer te leggen, kan niet meer vluchten voor zijn eigen vingerafdrukken.

Vijftig jaar vakantie van de werkelijkheid

Vijftig jaar geleden verscheen het rapport van de Club van Rome. We hebben vijftig jaar vakantie genomen van de werkelijkheid.

Veel van wat nu crisis heet, vloeit voort uit die roekeloosheid. Afgedekt door een marktverheerlijking vermomd als optimisme. Nederland zou schrikken als Rutte er opeens niet meer was, maar kan hij erkennen wat inmiddels acuut is geworden en Nederland naar echte oplossingen leiden? Daarbij gebruikmakend van zijn grote ervaring en gezag in de Europese Raad?

Kan de ‘pragmatische no nonsense’ politicus van 2000 uitgroeien tot de ‘Olympische klimaatkampioen’ van 2022? Of stuit hij zelf op de grenzen van zijn groei? Die vraag stel ik niet cynisch of retorisch, maar hoopvol.

Ritselkoning of staatsman, dat is meer dan ooit de kwestie.

Lees verder:

Veel Europese krijgsmachten zijn ingericht op vrede. Dat blijkt een naïeve gedachte Nederland, Duitsland en veel andere NAVO-bondgenoten verwaarloosden hun krijgsmachten tot ze weinig meer voorstelden. Politiek Dagboek over dertig jaar geloven in de naïeve notie dat oorlog achterhaald was. Lees dit Politiek Dagboek hier terug.