Wetenschap en spiritualiteit staan lijnrecht tegenover elkaar. Behalve in psychedelisch onderzoek

‘Hij kan nu met compassie naar zichzelf kijken’, zo vatte Zomergasten-presentator Janine Abbring vorig weekend de ervaring samen van een getraumatiseerde Irakveteraan, die een succesvolle behandeling onderging met MDMA. 

De zomergast tegenover Abbring, psychiater Bessel van der Kolk, had een fragment gekozen waarin de veteraan, een jonge man, kalmpjes op een bed ligt. Hij vertelt zijn therapeuten dat hij onder invloed van de drug contact ervaart met een deel van zichzelf ‘zo wijs en intelligent’ dat het hem vrede brengt en hem zegt ‘er zal altijd voor je gezorgd worden’.

‘Sounds a lot like wisdom to me’, horen we een van de behandelaars zeggen. Na het fragment legt Van der Kolk, wereldberoemd deskundige op het gebied van trauma, aan Abbring uit waarom hij MDMA zo’n veelbelovende behandeling vindt voor posttraumatische stressstoornis (PTSS). ‘Je leert jezelf zien en ervaren. Je krijgt een veel dieper gevoel van dit ben ik, dit is gebeurd. Je voelt [moeilijke] dingen wel, maar je kan ernaar toe gaan zonder weg te rennen. Je kunt naar jezelf kijken en denken: O die arme jongen, dat arme kind.’

Een hernieuwde wetenschappelijke interesse

Van der Kolks enthousiasme sluit aan bij een recente renaissance van psychedelica, onder meer voor de behandeling van psychische klachten. In zijn boek How to Change Your Mind (2018) traceert journalist Michael Pollan de geschiedenis van die wetenschappelijke interesse in psychedelica. Die floreerde in de jaren zestig, verdween lange tijd onder een fel antidrugssentiment bij overheden en stak begin deze eeuw weer de kop op. 

Pollan dateert het begin van deze renaissance in 2006. Toen bepaalde het Amerikaanse Hooggerechtshof dat een kleine religieuze sekte die bij ceremonies gebruikmaakte van de hallucinogene thee ayahuasca, deze voorheen illegale drank mocht importeren in de VS. Op het besluit van het hof volgde in Amerika een opleving rond het psychedelische middel. 

Wat is het nut van onderzoek naar spirituele effecten van psylocibine in gezonde proefpersonen?

In hetzelfde jaar verscheen in het wetenschappelijke tijdschrift Psychopharmacology een inmiddels historisch artikel getiteld ‘Psylocibine kan mystiekachtige ervaringen bewerkstelligen met een aanzienlijke en blijvende persoonlijke betekenis en spirituele waarde’. Het was het eerste dubbelblinde placebogecontroleerde onderzoek in meer dan veertig jaar waarin het psychologische effect van een psychedelicum werd onderzocht. 

Beide gebeurtenissen hadden een spiritueel tintje, schrijft Pollan, ook al was het onderzoek het werk van een serieuze en zeer gewaardeerde wetenschapper. ‘De manier waarop het artikel tot stand kwam, werpt licht op de gespannen relatie tussen wetenschap en dat andere onderzoeksterrein waar de wetenschap over het algemeen niets mee te maken wil hebben: spiritualiteit.’ Het onderzoek richtte zich namelijk niet op een therapeutische toepassing, maar op de spirituele effecten in gezonde proefpersonen. Wat was dáár nu het nut van? 

Heilig geloof en verheven compassie

Het is interessant dat Abbring het woord ‘compassie’ gebruikt om de ervaring van de behandelde veteraan te beschrijven. Een woord dat associaties oproept met religieuze en spirituele tradities; over compassie zijn de afgelopen jaren invloedrijke bestsellers verschenen van religiewetenschappers, mindfulnessmeesters en boeddhistische monniken. 

Ook in de klinische setting waarin de veteraan zich bevindt, valt de ervaring zo te zien niet van een spirituele dimensie te strippen. Compassie is een raak woord voor wat de man lijkt te voelen. MDMA is technisch gezien dan ook geen psychedelicum, maar een ‘empathogeen’, een klasse van psychoactieve drugs die ervaringen van emotionele gemeenschap, eenheid, verbondenheid en openheid produceren. Empathie. 

In een tijd dat mensen vaak net zo lijnrecht tegenover elkaar staan als wetenschap en spiritualiteit, kun je je voorstellen dat de belofte van zo’n empathiepil groot enthousiasme wekt. Pollan citeert een mondige pleitbezorger voor de legalisering van MDMA, die ‘heilig gelooft in het vermogen van psychedelica [en MDMA] om de mensheid te verheffen door een spirituele dimensie in het bewustzijn te onthullen die we allemaal hebben, onafhankelijk van onze religieuze overtuigingen of het gebrek daaraan. “Mystiek,” zo beweert hij graag “is het antiserum tegen fundamentalisme”’.

Klinkt goed. Maar overal waar heilig geloofd wordt, is voorzichtigheid geboden. Bessel van der Kolk, hoe hoopvol hij ook is over MDMA, vreest dat het, als het middel legaal wordt, zonder begeleiding van professionals gebruikt zal worden. Met alle risico’s van dien. Ik zou zeggen: vrees ook voor de heilige gelovers die zich als begeleider zullen opwerpen. Want waar de wetenschap spiritualiteit traditioneel links laat liggen, weet de commercie er meestal wel raad mee.

Meer lezen?