De vijfjaarlijkse asielcrisis is een blijvertje op de Haagse menukaart

Deze crisis kon er nog wel bij. Honderden net aangekomen asielzoekers per dag voor wie geen plaats is in de eerste herberg van het vrije Nederland. Ter Apel barst uit zijn voegen. Wachtrijen, slapen op stoelen. Of buiten. Te weinig wc’s. Een bende. Beelden die doen denken aan de overbevolkte asieleilanden Lesbos en Lampedusa.

Velen willen niet met de bus om te slapen in een reserve-opvang ergens in het land, bang dat zij nog later worden ingeschreven in de asielprocedure. Voor hen is kamperen zonder spullen voor de hekken van Ter Apel de enige keus. Soms met vuurwerk, toegeworpen door vijandige inboorlingen. En een eendagsstudio van praatshow Op1 op het kampeergras, fladderend als een dronken vuurvlieg.

Artsen zonder Grenzen schiet te hulp – beschamend, in een rijk land. Verwaarloosde en acute kwalen krijgen medische aandacht. NRC stelde de vraag of het een politieke beslissing was om de zaak zo ver uit de hand te laten lopen, om een vluchtelingonvriendelijke achterban te behagen.

Al maanden waarschuwt het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) dat het de toestroom niet aankan, door gebrek aan woonruimte voor wie al een verblijfsvergunning heeft en door overbelasting van het eigen personeel en dat van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Gemeentes klagen over onduidelijk en onsamenhangend jojobeleid van het Rijk. Ook buiten Ter Apel verblijven asielzoekers vaak in schrijnende omstandigheden.

Zoals NRC inventariseert: ‘In Leeuwarden slapen honderden gezinnen al maanden in een hal zonder ramen, volgens hulpverleners voelt het ‘als een vliegveld’. In het Limburgse dorp Schinnen slapen mensen in tenten waar het niet warm wordt. In een opvang in Meppel gaan mannen in hongerstaking omdat ze maar niets over hun asielprocedure horen. Op een opvangboot in Haarlem breekt buiktyfus uit. In een hostel in Amsterdam valt een vierjarig Afghaans jongetje uit een kapot kiepraam; hij breekt twee armen en een been. In een opvang voor alleenstaande minderjarige asielzoekers treffen de inspectie van Justitie en Veiligheid en de inspectie Gezondheidszorg en Jeugd drie keer zoveel jongeren bij elkaar aan als de bedoeling is. Er ontstaan onveilige situaties, schrijven de inspecties, omdat de begeleiders geen tijd hebben om iedereen in de gaten te houden.’

Een om hulp smekende staatssecretaris 

De staatssecretaris voor vreemdelingenzaken Eric van der Burg (VVD) smeekt gemeentes al maanden om snel extra opvangplekken te openen. Alsof de crisis uit de lucht komt vallen. ‘Er is meer plaats nodig voor vluchtelingen in heel Nederland. Als dat niet op basis van vrijwilligheid lukt, dan kan ik twee dingen doen: het opvangcentrum in Ter Apel volledig laten verstoppen of ingrijpen’, zei de staatssecretaris. Toen hij dat deed en zonder overleg een hotel in Albergen bij Tubbergen kocht om er veel meer asielzoekers in onder te brengen dan er hotelgasten konden logeren, brak een lokale hel los. Met nare spandoeken als ‘Hou Albergen schoon’.

Wie de afgelopen maanden naar het nieuws keek zonder veel voorkennis, kon denken dat er een uitzonderlijke vluchtelingenstroom op gang gekomen was

Wie de afgelopen weken of maanden naar het nieuws keek zonder veel voorkennis, kon denken dat er een uitzonderlijke vluchtelingenstroom naar Nederland op gang gekomen was, die de autoriteiten met man en macht probeerden het hoofd te bieden. De beelden van Ter Apel lijken die menselijke tsunami te bevestigen.

Maar zo is het niet, en veel gemeentebestuurders weten dat. Daarom zijn zij voorzichtig met hun toeschietelijkheid. Het Rijk is kort van geheugen. Allerlei gemeentes die bij de vorige piek in 2015 hulp en huisvesting aanboden, kregen vervolgens stank voor dank toen de toevloed tijdelijk opdroogde en Den Haag niks meer nodig had, bestaande azc’s sloot, personeel ontsloeg en naliet plannen voor de lange termijn te maken. Daar hadden het COA en andere deskundigen én de gemeenten bij herhaling om gevraagd: de piek van vandaag is zelden de laatste.

Niet de eerste migratiegolf

Migratie is van alle tijden. Na de Tweede Wereldoorlog werden honderdduizend repatrianten uit Indonesië opgevangen. Dat ging niet altijd zonder weerstand, maar het gebeurde wel. Van 1952 tot 1963 werd wettelijk 5 procent van alle sociale woningen aan hen toegewezen. In de jaren negentig van de vorige eeuw was er een stroom vluchtelingen als gevolg van de Golfoorlog en uit voormalig Joegoslavië. In 2001 werd een piek bereikt van 84.000 nieuwkomers. Ter Apel werd als vierde aanmeldcentrum geopend, naast de bestaande in Schiphol, Zevenaar en Rijswijk.

In 2012 was de jaarlijkse instroom gedaald tot vijftienduizend. Dat getal liep weer op met de komst van vijftigduizend vluchtelingen waaronder veel Syriërs in 2015 en 2016. Ter Apel was inmiddels het enige opengebleven aanmeldcentrum. In het natuurgebied Heumensoord bij Nijmegen werd een tent voor drieduizend mensen opgezet. Nood brak wet. Zo moest het niet nog eens, daar was iedereen het over eens – een tijdje.

De provincies werd opgedragen ieder ten minste één regionaal aanmeldcentrum te realiseren en een opvangplan op te stellen voor de toekomst. Vijf provincies hebben dat gedaan; waarvan enkele onvolledig. De Rijksoverheid vroeg er kennelijk niet meer naar toen de storm was gaan liggen na de ‘Turkije-deal’. De Unie zou in ruil 3 miljard euro in de opvang van die vluchtelingen in Turkije investeren en werk maken van herhuisvesting in de lidstaten. Die laatste verplichting, om vluchtelingen op te nemen, heeft Nederland nu tot eind volgend jaar eenzijdig opgezegd. Dat scheelt duizend instromers per jaar.

Van 113 naar 67 locaties

In Nederland werd de opvang na het luwen van de golf mensen uit Syrië en de Turkije-deal grootschalig ingekrompen. Het COA ging in twee jaar tijd van 113 naar 67 locaties. Gemeentes bleven zonder veel overleg of uitleg met onuitgevoerde plannen en ongebruikte gebouwen zitten. Zo werd het lokale draagvlak verspeeld. In 2019 vroeg het COA het ministerie van Justitie om weer reservecapaciteit te mogen bouwen. Het ministerie antwoordde dat er geen geld voor was op de begroting 2020.

In maart 2020 werd duidelijk dat de Turkije-deal lek was en niet werkte. In Turkije en in Griekenland waren mensonterende toestanden ontstaan. Maar we hadden net covid als pandemie erkend en alles leek stil te staan. Niemand in Den Haag was met de volgende migratiegolf bezig.

Het COA zat niet stil en trachtte het ministerie te overtuigen van de noodzaak vooruit te denken over de te verwachten vluchtelingenhausse na de pandemie

Het COA zat niet stil en trachtte het ministerie te overtuigen van de noodzaak vooruit te denken over de te verwachten vluchtelingenhausse na de pandemie. Adviesbureau PWC rekende in een ongepubliceerd rapport voor dat het bouwen en aanhouden van een grotere opvangcapaciteit zeker 10 procent goedkoper zou zijn op lange termijn dan telkens op- en afschalen. Het is bovendien effectiever en beter voor het lokale en regionale draagvlak. Als de toevloed weer toeneemt, weet iedereen wat er moet gebeuren en hoeft er niet panisch te worden rondgebeld om opvangplekken in hotels en sporthallen. Het zorgt bovendien voor een menswaardige opvang in tijden van grote onrust.

En wanneer is er geen onrust in de wereld?

Voorjaar 2021 liet Justitie het aantal opvangplekken nog wat dalen tot 19.500, terwijl het COA al waarschuwde voor wat er na covid zou gebeuren.

Interessant maar niets mee gedaan

Justitie heeft het PWC-rapport ‘interessant’ genoemd en er niets merkbaars mee gedaan. Nu de jongste crisis weer het frame ondersteunt dat Nederland te maken heeft met een unieke toevloed van asielzoekers is om te beginnen 100 miljoen crisisgeld vrijgemaakt. Het Rijk onderzoekt een ‘stabielere financiering’.

Op 15 augustus 2021 viel Kabul in handen van de Taliban. Duizenden en nog eens duizenden Afghanen ontvluchtten hun land. Dat was het begin van de huidige ‘crisis’. In oktober trok het COA weer aan de bel: de opvang liep helemaal vast. Een derde van de werknemers in Ter Apel zit ziek of overspannen thuis. Het COA heeft nu landelijk 43.000 opvangplekken, en zegt er eind dit jaar 51.000 nodig te zullen hebben.

Dat betekent allemaal niet dat er sprake is van een uitzonderlijke piek na het vorige dal. Leo Lucassen, hoogleraar migratiegeschiedenis in Leiden, wijst erop dat het aantal asielzoekers nu weinig afwijkt van het gemiddelde van de laatste decennia. Het aantal aanvragen per 100.000 inwoners ligt in Nederland (1.250) onder het EU-gemiddelde (1.500).

Het kabinet heeft besloten een rem te zetten op gezinshereniging, al is het de vraag hoe dat zich verhoudt tot verdragsverplichtingen. Hiermee hopen het CDA en de VVD de veren wat op te zetten voor het vreemdelingschuwende deel van de achterban. De suggestie van een gezinstsunami is namelijk loos: Nederland bungelt onderaan het lijstje landen wereldwijd dat gezinshereniging mogelijk maakt. Alleen het Verenigd Koninkrijk en Denemarken zijn nog iets terughoudender.  

Nederland heeft geen uniek probleem

Ook de Oostenrijks-Duitse migratiedeskundige Gerald Knaus, die aan de wieg stond van de Turkije-deal waar Mark Rutte zich destijds voor heeft ingespannen, wijst erop dat Nederland geen uniek probleem heeft. Hij zegt dat dertien Europese democratieën de laatste vier jaar meer asielzoekers hebben opgevangen dan Nederland. Daar horen ook conservatieve landen als Oostenrijk, Zwitserland en Cyprus bij.                                                

De asielcrisis van 2022 is dus een crisis die het gevolg is van het gevoerde beleid. Dat wordt gekenmerkt door bezuinigen bij laag water, om vervolgens in paniek te gaan watertrappelen en geld uitgeven bij hoog water. Nu wordt er 730 miljoen extra uitgetrokken tot en met 2026 om nieuwe faciliteiten te openen, personeel aan te trekken voor registratie en behandeling van aanvragen, en om de extra woonruimte te bouwen die nodig is om te voldoen aan de verplichting om statushouders fatsoenlijk te huisvesten.

Leo Lucassen heeft erop gewezen dat de krapte in de sociale huursector mede het gevolg is van de verkoop van sociale woningen aan commerciële (vaak buitenlandse) beleggers in de jaren 2013-2019. Het huidige gebrek aan sociale huurwoningen met name toeschrijven aan al die vluchtelingen is dus niet terecht. Dat zouden politici kunnen uitleggen in plaats van zich te verschuilen achter een golf nieuwkomers die ons onverwacht zou overspoelen.

Lucassen pleit er vooral voor om het onderscheid tussen arbeidsmigranten en vluchtelingen minder zwart-wit te zien. ‘De arbeidsmigranten uit Spanje en Portugal kwamen bijvoorbeeld niet alleen om geld te verdienen, maar wilden ook weg uit het Spanje van Franco en het Portugal van Salazar. (…) Vluchtelingen willen ook zo snel mogelijk aan het werk en hun talenten benutten. We moeten ermee stoppen mensen in hokjes te plaatsen. Het leven is veel genuanceerder. Er zullen altijd nieuwkomers zijn. Laten we vooral focussen op hun potentieel.’

Het warme bad voor Oekraïners

Opvallend blijft intussen het scherpe contrast binnen de vluchtelingencrisis. De Oekraïners die sinds februari van dit jaar een goed heenkomen hebben gezocht is heel wat meer opvangwarmte ten deel gevallen dan de Ter Apelaars. Maar die Syriërs, Afghanen, Jemenieten, Eritreeërs en tegenwoordig ook weer Turken komen ook niet uit toeristisch verlangen om de Floriade te zien.

Is deze asielcrisis ons overkomen of uitgelokt? Overmacht of politiek? Van allebei een scheut

Aan Oekraïners hebben de gemeenten vrij soepel vijftigduizend woningen beloofd. Geld genoeg. Alles kan. Vrij reizen, werken zonder vergunning. Maximaal drie jaar, wellicht te verlengen tot vijf jaar. Maar intussen moeten ook zij asiel aanvragen. De huidige 76.000 Oekraïense vluchtelingen zullen zich door het flink verstopte asielsysteem moeten zien te werken. Het lijkt of nog weinig mensen zich daar zorgen over maken.  

Is deze asielcrisis ons overkomen of uitgelokt? Overmacht of politiek? Van allebei een scheut. De samenloop van gebeurtenissen heeft niemand in de hand, daar alles op gooien is politiek schimmenspel. Het steeds weer krimpen van de opvangcapaciteit is een keuze, een dure bovendien. Goedkoop is duurkoop, met iedere keer een mensonterende crisis als constante. Het is nooit te laat het deze keer beter te doen.

Lees verder