Dit is niet Poetins oorlog, maar die van Rusland, zegt deze Oekraïense journalist

Olga Rudenko heeft zichzelf een reis gegund. Een waarop ze prijzen in ontvangst neemt en speeches geeft.

Nu is ze in het Duitse Potsdam, waar ze een praatje houdt voor een publiek vol mediamakers. Dit is haar eerste uitstapje buiten Oekraïne sinds het Russische offensief in februari dit jaar – een welkome verandering. Het leven van de 33-jarige hoofdredacteur van The Kyiv Independent, een onafhankelijk Engelstalig platform in Oekraïne, draait om de oorlog. Ze volgt het nieuws, leest, onderzoekt, schrijft, publiceert, stuurt haar team aan, totdat het weer tijd is om naar bed te gaan.

Ze is moe, maar in haar speech is daar weinig van te merken. Achter elk woord schuilt een boodschap, een bedoeling. ‘Jullie denken misschien dat jullie vrij zijn,’ zegt ze, ‘maar er zit maar een heel klein stapje tussen jouw vrijheid en de oorlog in Oekraïne.’

Rudenko werkte als adjunct voor The Kyiv Post, tot de hele staf werd ontslagen nadat ze hun zorgen uitten over censuur door de eigenaar. Het team startte The Kyiv Independent: onafhankelijke Engelstalige journalistiek over Oekraïne met Rudenko aan het roer.

Het team wilde zijn eerdere werk voortzetten, tot Rusland opeens overging op een grootschalige invasie. Al het nieuws over Oekraïne werd óók nieuws over Rusland, alle verslaggevers opeens oorlogsverslaggevers. Op The Kyiv Independent vind je geen luchtige nieuwtjes over de hoofdstad, maar journalistiek over het dagelijks leven in een land in oorlog. Vaak van verslaggevers met hun poten in de klei. Hun werk maakt zo veel indruk dat de site volgens bookmakers nu een van de favorieten voor de Nobelprijs voor Vrede is.

Zij en ik zijn bijna even oud, beiden zijn we hoofdredacteur. Maar onze levens hadden niet meer van elkaar kunnen verschillen: Rudenko moet dagelijks beslissingen nemen die voor haar personeel het verschil kunnen betekenen tussen leven en dood. Zij leeft in oorlog, ik in een land waar een luchtalarm niet meer is dan een geluid op een maandagmiddag.

Na haar speech vraag ik haar hoe zij en haar team dit alles ervaren. En hoe Rudenko alle ballen hooghoudt.

Is het moeilijk om de moraal hoog te houden op de redactie?

‘Het is lastiger nu, want er heeft een uitputtingsslag plaatsgevonden. Dat geweldige gevoel van strijdlust en inspiratie is weggeëbd. Er is nu meer discipline nodig om dit werk vol te houden. Wat me erdoorheen sleept is het gemeenschappelijke doel dat we nastreven in Oekraïne. Dat maakt me weerbaar.’

Wat is jouw rol als hoofdredacteur in deze oorlog?

‘Mijn rol is zeker veranderd; ik heb veel meer verantwoordelijkheden. Ik moet nu ineens allerlei beslissingen nemen over de veiligheid van ons personeel, waar ik niet op was voorbereid. Ik ben helemaal geen oorlogsjournalist.’

Het scherm van Olga’s telefoon licht op. Een push-notificatie met een melding van een luchtalarm in Kyiv. Ze pauzeert even, maar gaat daarna verder alsof er niks is gebeurd.

‘We zijn met z’n zevenentwintigen en we zijn jong, gemiddeld dertig jaar. We hebben geen ervaring in vijandige gebieden of aan de frontlinie. Mijn collega’s zijn erg moedig, maar uiteindelijk neem ik de beslissing of zij naar al die gevaarlijke plekken kunnen gaan.’

Hoe maak je zo'n afweging?

‘Ik probeer de juiste informatie te verzamelen: ik onderzoek en vraag rond bij meer ervaren journalisten hoe gevaarlijk bepaalde gebieden zijn. En ik minimaliseer de risico’s – ik sta soms een reis toe, maar dan wil ik niet dat iemand langer dan een dag weg is.’

‘Ik ben liever voorzichtig. Mensen die anders verwachten, snappen niet hoe oorlog werkt. Dit is een artillerieoorlog, geen plek is veilig. Het is niet zo dat je naar de frontlinie kunt gaan, waar de generaal een veilig plekje voor je vindt en je kunt toekijken. Je kunt overal worden gedood. Het is ook niet altijd makkelijk om toegang te krijgen tot de frontlinie, het leger staat er niet altijd voor open.’

‘Een van de moeilijkste momenten was toen een collega naar Charkiv ging. Ze logeerde in een rustig deel, maar juist dat deel werd ’s nachts getroffen door een luchtaanval. Ze is gelukkig ontsnapt aan de dood, maar het was een nachtmerrie die nog steeds door mijn hoofd spookt: wat als ik haar familie had moeten bellen om te vertellen dat ze vermoord was?’

Hoe weeg je informatie die afkomstig is van plekken waar jullie zelf niet kunnen komen?

‘We kennen via via veel mensen in bezette gebieden, die met ons communiceren via versleutelde apps. In de gebieden die recent bezet werden is het gemakkelijk om aan bronnen te komen. In de gebieden die al bezet zijn sinds 2014 is dat lastiger. We hebben wel een fascinerend verhaal gemaakt in Donetsk, over bewoners die samenwerkten met de Oekraïense inlichtingendienst om een tijdelijke basis van Wagner-huurlingen te ontmaskeren. De Oekraïense militairen wisten van niets. Deze mensen zetten hun leven op het spel door ons en het leger in te lichten. Met succes: het Oekraïense leger heeft de basis vernietigd, voordat de huurlingen konden toeslaan.’

Hoe ervaar jij de buitenlandse berichtgeving over deze oorlog?

‘Er was zó veel. Er waren veel internationale journalisten die zeer goede verhalen maakten over oorlogsmisdaden, maar er zijn ook fouten gemaakt. Vaak vanwege een gebrek aan lokale context, of wanneer buitenlandse journalisten informatie overnamen van mensen die niet helemaal de waarheid spraken. Zo werden dubieuze lokale politici door sommige kranten als helden vereerd, omdat ze hun baan opgaven om te vechten in het leger.’

‘Wat ik maar wil zeggen: ook in tijden van oorlog is het extreem belangrijk om niet aan parachute journalism te doen, waarbij je “even” een kijkje komt nemen in een land en verder weinig weet van de situatie ter plaatse. Daarom zijn wij er, als The Kyiv Independent.’

En hoe zit het met de berichtgeving over jullie president Zelensky?

‘Grappig dat je het vraagt. Op 21 februari dit jaar publiceerde ik een opiniestuk in The New York Times. Of ik zijn presidentschap tot dat moment wilde beoordelen. En ik was niet mild: Zelensky heeft geen enkele hervorming in gang gezet en hij heeft een gekke voorkeur voor mensen met een merkwaardig verleden. Een van zijn stafleden was verdachte in een omkoopzaak. Ik was echt heel kritisch over hem, voor de invasie.’

‘Maar een goede president zijn in goede tijden en een goede president zijn in slechte tijden, dat zijn twee verschillende dingen. Oorlog en vrede vereisen andere vaardigheden. Ik bewonder hoe hij de uitdaging is aangegaan. Hij heeft zichzelf overtroffen door een goede leider te zijn in oorlogstijd. Maar dat verandert niets aan hoe hij was voor de oorlog. We blijven hem nauwlettend volgen.’

Is het mogelijk om als journalist kritisch over je regering te schrijven zonder oorlogsinspanningen te ondermijnen?

‘Niemand was in het begin van de oorlog kritisch over de regering. We zaten in de overlevingsstand, we zaten allemaal in hetzelfde schuitje. Daarnaast: alle middelen gingen naar het verslaan van de oorlog.’

‘Nu stellen we andere vragen. Of we goed waren voorbereid, of de signalen van een opkomende oorlog zijn doorgegeven aan het volk. We verwachten antwoorden van onze leiders. We zijn Rusland niet: wij slikken niets voor zoete koek.’

‘Enkele weken geleden publiceerden we een verhaal over buitenlandse soldaten in het Oekraïense leger. We richtten ons op wangedrag bij de leiding, en ontdekten dat een van de commandanten een Poolse burger is die in Polen gezocht wordt en tegen wie al een strafzaak liep in Oekraïne. We verwachtten allerlei kritiek, maar er was niet eens een discussie.’

‘Het uitlichten van wangedrag schaadt je land niet, het helpt je land – zelfs als er een dag of twee wat reputatieschade is. We hebben transparantie nodig, we moeten ervan blijven leren.’

Denk je dat Oekraïne democratischer kan worden terwijl het wordt aangevallen en bezet door Rusland, zodat het kan toetreden tot de Europese Unie?

‘Er is een risico dat Zelensky autoritairder wordt, daar hebben we het al een tijd over. Maar Oekraïners willen dat niet – en ik denk ook niet dat het in zijn aard zit. We willen een democratie, gericht op het Westen.’

We hebben met deze strijd bewezen dat Oekraïne qua waarden wel degelijk deel uitmaakt van Europa

‘Deel uit willen maken van de EU was de essentie van de revolutie in 2014. Demonstranten zetten hun leven op het spel voor die wens. Toen de toenmalige president zich terugtrok uit de Associatieovereenkomst met de Europese Unie, en zei dat Oekraïne nauwer zou samen werken met Rusland, bracht dat meteen allerlei mensen op de been. We hebben met deze strijd bewezen dat Oekraïne qua waarden wel degelijk deel uitmaakt van Europa.’

Ben je bang dat de toetreding tot de EU decennia zal duren?

‘Toetreding heeft een grote symbolische betekenis. Tien jaar wachten zou teleurstellend zijn, want veel mensen zijn hier gestorven voor Europese waarden. Maar ik denk dat het nu belangrijker is om NAVO-lid te zijn. Er spelen zeer prangende veiligheidskwesties. Die zijn nu belangrijker.’

Voor toetreding verwacht de EU allerlei veranderingen, waaronder gerechtelijke. Zijn die mogelijk?

‘Als het Westen druk kan uitoefenen op Oekraïne, laat ze dat dan doen. Het is zo belangrijk! Zelensky heeft nul aandacht aan het gerechtelijk apparaat besteed. Hij liet die kans onbenut.’

Wat moeten alle journalisten in Europa weten over deze oorlog?

‘De les die ze moeten trekken is dat ze Oekraïne niet kunnen blijven bekijken vanuit Russisch oogpunt. Alle media hadden journalisten en afdelingen in Rusland, waardoor Oekraïne altijd is gezien door een Russische bril. Dit is ook waarom iedereen dacht dat Oekraïne zou vallen – niemand wist hoe de vlag erbij hing in Oekraïne. En het is de reden dat berichten over dat Zelensky extreemrechtse groeperingen zou hebben bewapend maar werden herhaald, terwijl er niks van klopte.’

En wat zou de politiek moeten weten?

‘Het idee heerst dat Oekraïne concessies moet doen, onder het mom van “winter is coming”; we hebben de Russische grondstoffen nou eenmaal nodig. Een artikel in The New York Times riep onlangs nog op tot een “realistische” kijk op de zaak, namelijk dat Oekraïne een deal moet sluiten. Wie dat zegt, begrijpt niet hoe Oekraïne hierin staat. Elke concessie is krankzinnig, het zou sowieso betekenen dat Oekraïne iets moet opofferen. Als Zelensky morgen opstapt, zou Poetin terugkomen op alle beloftes.’

‘Het is uiterst vernederend om na het lijden een vredesakkoord te sluiten dat ons grondgebied of onze vrijheid opoffert.’

Het is uiterst vernederend om na het lijden een vredesakkoord te sluiten dat ons grondgebied of onze vrijheid opoffert

Zijn er dingen die we in het Westen massaal verkeerd zien?

‘Ja, namelijk dat dit de oorlog van Vladimir Poetin tegen Oekraïne is. Het is de oorlog van Rusland. Er zijn duizenden en duizenden Russen die deelnemen aan de oorlog. Als soldaten, piloten, als mensen die op de knop van een artilleriesysteem drukken, als mensen die Oekraïense vrouwen verkrachten. Wie dit Poetins oorlog noemt, haalt de verantwoordelijkheid weg bij al die andere criminelen.’

Wat denk je dat de uitkomst van deze oorlog wordt?

‘Ik ga geen voorspellingen meer doen. Niemand weet het. Oekraïne komt hier als winnaar uit, maar ik weet niet hoe groot de offers daarvoor zullen zijn.’

En wat zou de uitkomst volgens jou moeten zijn?

‘Westerse bondgenoten moeten Oekraïne meer hulp bieden in de vorm van wapens. Oekraïense militairen hebben bewezen dat ze die kunnen gebruiken om Russische offensieven te stoppen. Dat is de snelste manier.’

Het valt mij op dat er veel minder berichtgeving is over Oekraïne dan in het begin van de invasie. Merk jij zelf meer apathie in het publieke debat?

‘De initiële interesse is weg, maar ik denk dat Oekraïne voor veel mensen nog steeds een groot verhaal is. We doen wat we kunnen. Het baart me altijd zorgen dat de aandacht van het westerse publiek zal afnemen. En als de aandacht afneemt, wordt er minder druk op de politiek uitgeoefend. Dat geeft politici meer ruimte om andere dingen te doen en Oekraïne te negeren. Ik hoop dat mensen zich blijven inzetten en interesseren, en dat wij verhalen kunnen vertellen die mensen overtuigen van die noodzaak.’

Meer lezen?