Poetins gestolen miljarden: mede mogelijk gemaakt door de Zuidas en de Londense City

In een honingkleurig strandkasteel, vlak naast Westminster Abbey in het hart van Londen, zetelt het Faculty Office van de aartsbisschop van Canterbury. Dit kantoor van de hoogste geestelijke in de anglicaanse staatskerk houdt toezicht op de integriteit van het Britse notarisambt. Al vijfhonderd jaar.

Het is onbegonnen werk. Hoewel er nog amper duizend notarissen over zijn in het Verenigd Koninkrijk – hun werk is steeds meer overgenomen door advocaten – kan de aartsbisschop met zijn beperkte staf maar twintig notariskantoren per jaar controleren. Elk kantoor komt zo eens in de 35 jaar aan de beurt.

Die geringe controledruk was niet zo erg als het gros van notarissen zich aan oude ambachtelijke standaarden hield. Dat blijkt niet uniform het geval. Het toezicht is vooral gebaseerd op vrijwillige melding van mogelijke misstanden, gemiddeld tien per jaar. Voor het overige geldt: wat niet weet, wat niet deert.

Het systeem bleef ongeschonden

Heel even leek daar vorig jaar verandering in te komen. De afkondiging van sancties tegen Vladimir Poetin en zijn entourage, wegens de oorlog in Oekraïne, had in Londen kortstondig het effect van een kippenhok waar ’s nachts het licht aan gaat. De toenmalige premier Boris Johnson kondigde genadeloze maatregelen af. Een paar superjachten van Russische oligarchen werden aan de ketting gelegd, maar het systeem is ongeschonden. Financiële dienstverlening aan de hoogste bieder blijft gegarandeerd, zonder lastige vragen.

Afgedekt door goede manieren is een minder chique vorm van dienstverlening ontstaan

Ondertussen bloeit de financiële dienstverlening in Londen dankzij dezelfde ongeschreven regel: wat niet weet...

Sinds het einde van het Britse wereldrijk na de Suezcrisis (1956) heeft de Londense City een ongekende groei doorgemaakt, niet altijd even gezond. Afgedekt door goede manieren is een minder chique vorm van financiële dienstverlening ontstaan, die sterk doet denken aan die van de door P.G. Wodehouse vereeuwigde butler Jeeves. Gewetenloos, maar keurig.

De wetgever heeft de afgelopen decennia de mogelijkheid om met name buitenlands geld van duistere herkomst te signaleren eerder versoepeld dan verscherpt. En het toezicht verwaarloosd. Onderzoeksjournalist Oliver Bullough beschrijft dit patroon pijnlijk nauwkeurig in zijn net in vertaling verschenen boek De butler van de wereld. Hoe Groot-Brittannië handlanger werd van oligarchen, belastingontduikers en criminelen.

Bullough maakte eerder naam met zijn boek Moneyland, dat de wereldwijde vertakking van de geldstromen van oligarchen en dictatoren beschreef met dezelfde fascinatie voor keiharde slechtigheid. Hij geeft rondleidingen per bus door de Londense wijken waar corrupt geld oude metrostations en hele straten heeft overgenomen. Niet iedere moneylander neemt hem dat in dank af. Iedereen die een sluier optilt, loopt het risico een gehaaide smaadadvocaat tegen te komen. De wet is mét de geldschuivers.

Discretie staat voorop

Privacy is nogal een dingetje in die kringen. De Britse financiële butlerklasse heeft daar alle begrip voor. Ze faciliteert niet alleen de discretie van witgewassen investeringen, maar adviseert ook de brutale dekmantelactiviteiten die soms uitmonden in opzichtige sponsoring van academische instituten in Oxford en Cambridge, de aankoop van voetbalclubs in de Premier League en financiële bijdragen aan vooral conservatieve politici.

In het arsenaal van de Britse butlerbusiness past het spelen met de flexibele onafhankelijkheid van overzeese gebiedsdelen. Denk aan de Britse Maagdeneilanden, de Kaaimaneilanden, Gibraltar en dergelijke. Die mogen heel zelfstandig als asielcentra voor terroristen, grootdieven en goksyndicaten optreden, maar horen bij het VK als het Londen zo uitkomt. Nog aparter is de status van Brits Kroonbezit als het eiland Man, en Jersey en Guernsey in de Atlantische Oceaan. Die behoren officieel niet eens tot het VK, maar spelen lucratief samen met de butlers in de Londense City.

Toen twee Lagerhuisleden, de socialistische Dame Margaret Hodge en de conservatieve Andrew Mitchell, met succes een wet door het parlement wisten te krijgen die in het hele VK een openbaar register instelde van de uiteindelijke eigenaar van vennootschappen en andere financiële eenheden, was het Gemenebest te klein.

Bullough beschrijft hoe sommige belastingparadijseilanden dreigden met uittreding uit het VK. Hun hele verdienmodel stond op het spel. Toenmalig premier David Cameron was in 2016 gastheer van een wereldwijde anticorruptietop. Maar opeenvolgende Conservatieve regeringen in Londen hebben met uitstel en getreuzel de belangen van de butlerende gebiedsdelen en hun klandizie voor laten gaan. Vertrek uit de EU en covid-19 boden extra routes om te ontkomen aan al te knellende regelgeving. Fatsoen dreigde even de overhand te krijgen.

Niet alles is meer vanzelfsprekend

Het mooie van deze tijd is dat allerlei verhoudingen die nog niet zo lang geleden min of meer normaal leken dat niet meer zijn. Denk aan grensoverschrijdend gedrag en kwetsende verschillen in behandeling op grond van herkomst. Zou dat ook het geval zijn voor de vrije en geheime doorstroom van onzuiver verkregen kapitalen?

Het Verenigd Koninkrijk heeft zich gespecialiseerd in het bedienen van mannen en hun bedrijven die miljarden hebben verzameld, ten koste van landen waar zij werkten of zaken deden. Maar ook Nederland is jarenlang een paradijs geweest voor belastingontwijking. Dat werd jarenlang onbesproken gelaten, desnoods ontkend. Staatssecretaris Marnix van Rij wilde er niets van weten bij zijn aantreden begin 2022. Hij kon het weten als ervaren belastingadviseur.

Nederland staat al jaren in de top vier van belastingparadijzen voor ondernemingen

Maar de feiten zijn duidelijk. Nederland staat al jaren in de top vier van belastingparadijzen voor ondernemingen, na de Britse Maagdeneilanden, de Kaaimaneilanden en Bermuda. Veel Amerikaanse multinationals, techgiganten en artiesten als U2 en ABBA laten hun belastingvermijding via de Zuidas lopen. De andere helft van de klandizie bestaat uit Russische oligarchen en ander gevarieerd gespuis.

Van Rij nam desondanks in Brussel graag de complimenten in ontvangst voor de actievere houding van Nederland, grotendeels te danken aan zijn voorganger Hans Vijlbrief. Sinds 2021 heft Nederland belasting op uitgaande geldstromen naar landen met een laag of nultarief op inkomende rente- en royaltybetalingen (zogenaamde ‘laagbelastende jurisdicties’). Eén vluchtroute voor fout geld is nu voor 96 procent gedicht.

Belastingparadijs kost anderen miljarden

Maar de ruim twaalfduizend brievenbusmaatschappijen op de Zuidas kunnen nog op genoeg andere manieren behulpzaam zijn aan geld dat niet gezien en niet belast wil worden.

Misschien hebben oligarchen uit Rusland en Oekraïne tegenwoordig wat meer gedoe, en heeft een enkele butler zich even moeten terugtrekken, maar autocraten en bestuurlijke zelfverrijkers uit Afrika, Zuid-Amerika en Azië krijgen nog steeds een rodeloperbehandeling.

Het helpen zoekmaken van foute geldstromen is een verdienmodel van gespecialiseerde advocaten, accountants, notarissen, makelaars en andere beroepsgroepen met een wit boord en goede toegang tot de bestuurlijke en zakelijke elite in hun land. De Londense City en de Amsterdamse Zuidas zijn bij uitstek de vindplaatsen van deze dienstverleners.

Wat zij en hun klanten bijdragen aan de nationale welvaart is lastig te berekenen. In het VK zouden twee miljoen mensen werken in de financiële industrie, de min of meer noodzakelijke daarbij inbegrepen.

De schade die deze bedrijfstak aanricht is wel in kaart gebracht. De wereld verloor in 2021 meer dan 483 miljard dollar aan te weinig betaalde belasting door bedrijven en rijke personen.

Het Nederlandse belastingparadijs kost andere landen rond de 30 miljard euro. Van dat geld hadden wereldwijd 2,9 miljoen verpleegkundigen in dienst genomen kunnen worden, volgens Tax Justice International. En Nederland verliest ook geld aan andere belastingparadijzen, voor een bedrag (8,9 miljard euro) waarvoor 161.000 verpleegkundigen aan de slag hadden gekund.

De Nederlandse strijd tegen witwassen heeft intussen de meeste grote banken een tik op de vingers opgeleverd. ING kreeg een boete van 775 miljoen euro wegens gebrekkig witwastoezicht. Semistaatsbank ABN Amro moest om dezelfde reden 480 miljoen dokken. Rabobank schikte al voor 774 miljoen in de Liborzaak (fraude met rentetarieven) en is ook verdacht wegens tekortschietend witwasbeleid.

Pionier van het kapitalisme

In zijn boek Gokkers & graaiers – financiële schandalen van de VOC tot de Zuidas schetst journalist Roel Janssen de lange geschiedenis van de amorele vaardigheden die Amsterdam tot een lucratief financieel centrum hebben gemaakt.

Zowel de Britten als de Nederlanders gedroegen zich in hun koloniale rijken als de oligarchen van nu, zij het in andermans land

Janssen geeft een smeuïg, maar ook dodelijk overzicht van financiële malversaties vanaf de Gouden Eeuw naar het heden. Van de tulpenmanie (1637) naar de cryptocrash van 2022. Via de malafide beursgang van World Online (2000) – begeleid door ABN Amro dat zijn eigen klanten het aandeel aanbeval, en via de geflopte DSB Bank (2009) van Dirk Scheringa en Gerrit Zalm. Allemaal foute zaken uit een veel langere lijst waar betrekkelijk zuinig op is gereageerd. Doorlopen, niets aan de hand.

Als pionier van het kapitalisme introduceerde Nederland van het begin af aan de linke financieringsvarianten waar anderen de dupe van werden. Zowel de Britten als de Nederlanders gedroegen zich in hun koloniale rijken als de oligarchen van nu, zij het in andermans land. Beide rijken behoren tot het verleden, maar een deel van de mentaliteit leeft voort. Nu als butler.

Die prachtige VOC-mentaliteit

Nog niet zo lang geleden prees een minister-president Nederland vanwege zijn VOC-mentaliteit. Al in 2006 was dit niet zo’n historisch gevoelige opmerking van Jan-Peter Balkenende. Ja, de VOC vond aandelen en de beurs uit, maar ook het verdienmodel van toe-eigenen van overzeese grondstoffen en handel in en transport van slaafgemaakte mensen.

Dat bewustzijn is inmiddels in brede kring doorgedrongen. Balkenende zou het nu niet meer zeggen en hopelijk ook niet denken. Maar het blijft een klemmende vraag waarom landen met een beschavingsideaal en een hoge ethische en rechtsstatelijke dunk van zichzelf, als trotse beoefenaars van de parlementaire democratie eeuwenlang uitblinken in het gewetenloos bedienen van hun handelsklasse – en vervolgens van het schuim der aarde.

Was er echt een Russische inval in Oekraïne voor nodig voor Zuidas-advocatenkantoor Houthoff om te bedenken dat Rusland niet zo’n fijne klant was? Verrassender leverde dit kantoor een van zijn belangrijke partners als raadsheer aan de Hoge Raad der Nederlanden, zoals Janssen beschrijft.

Wat dacht iedereen eigenlijk na de annexatie van de Krim in 2014 en de nooit gestopte oorlog in andere delen van Oekraïne? Zaken zijn zaken?

De contradicties zijn adembenemend. Het VK behoort nu tot de eerste donoren van morele en militaire steun aan het zwaar bedreigde Oekraïne. Maar het geeft ruim baan aan Oekraïense en Russische oligarchen die zichzelf én het systeem van de kleptocraat Poetin op de been houden met alle denkbare wetsovertredingen en malversaties.

Nederland werd in 2014 de oorlog ingetrokken door het neerhalen van vlucht MH-17. Dat was geen natuurverschijnsel. Maar het bleek geen aanleiding om de Zuidas tot de orde te roepen.

Wat legaal is, is nog niet gerechtvaardigd. Wie herinnert zich nog de té pijnlijke start die Nederland in 2022 maakte met het bevriezen van Russische tegoeden na invoering van de eerste sanctiepakketten? Nederland wachtte meer dan een maand met er iets aan doen. Daarna was de opbrengst verrassend klein. Met Stef Blok als hoofdbutler.

Afrekenen met een slecht geweten

Wie een moment de werkelijkheid tot zich laat doordringen – en de boeken van Bullough en Janssen nemen iedere twijfel weg – ziet in dat actie geboden is. Het gaat om miljardenbelangen, dus makkelijk is het niet. Gezamenlijke EU-actie biedt de meeste hoop, maar daarop wachten is niet genoeg, en schijnheilig.

Wat hebben we al die tijd gedacht? Het doet denken aan Zwarte Piet en het slavernijverleden. Het heeft er zelfs mee te maken. Maar het is anders. Achter het masker van keurig professionalisme worden dieven, uitbuiters en autocraten geholpen hun praktijken voort te zetten.

Het is niet alleen de Zuidas. De wetgeving, de Belastingdienst, het ministerie van Financiën, de regering, het parlement, allemaal laten zij dit gebeuren. Jaar na jaar. En dan gek opkijken dat de rechtsstaat steeds verder wordt ondermijnd.

Bijna alle politieke partijen hadden in verkiezingsprogramma’s in 2021 iets tegen witwassen, brievenbusfirma’s en al die andere verwerpelijke praktijken. Het meest actief en concreet is het voorstel van GroenLinks en PvdA . De regering is snel tevreden. Tot er weer een 19-december-moment komt?

Er zijn stappen gezet, heet het nu. Er kan en moet, ook in Nederland, nog een heleboel gebeuren om deze amorele dienstverlening terug te brengen tot een pijnlijk deel van ons koloniale verleden. Wie niet beweegt, kan geen onschuld meer pleiten.