Zwarte spelers voetballen slechter als er racisten in het stadion zitten

De pandemie die vanaf de lente van 2020 over de wereld raasde, betekende een heleboel vervelende dingen voor een heleboel mensen, maar er was een groep die stiekem de vuist balde en juichte: wetenschappers.

Zij zagen een groot blinkend voordeel midden in de ellende: zeldzaam goede data om onderzoek mee te doen. Het plots wegvallen of veranderen van allerlei^* menselijk gedrag schiep een natuurlijk experiment, waarmee wetenschappers het effect van zulk gedrag preciezer konden isoleren en becijferen.

En dat deden ze ook. Of sommige medische behandelingen te duur of zelfs overbodig zijn? Check – sommige behandelingen waren immers maandenlang geen optie meer. De invloed van visserij op de gezondheid van haaien? Check – want er werd niet meer gevist. De oorzaken van vroeggeboorten? Check – voor en na de lockdowns waren er wereldwijd opeens andere percentages vroeggeboorten (mogelijk door veranderingen in stress en luchtkwaliteit).

Ook check: het effect van racisme op het voetbalveld.

Een leeg stadion is een racismevrije zone

Na het uitbreken van de pandemie lag het betaald voetbal tijdelijk stil, maar na een paar weken werden er weer wedstrijden gespeeld – zonder toeschouwers.

De Italiaanse economen Mauro Caselli, Paolo Falco en Gianpiero Mattera zagen hierin een kans. Ze beseften dat door de afwezigheid van publiek een lelijk stuk menselijk gedrag wegviel: racisme. In voetbalstadions komt het regelmatig tot openlijk racisme jegens zwarte spelers – zoals afgelopen week groot in het nieuws was rondom Real Madrid-speler Vinícius Jr.

Door de pandemie viel zulk racisme tijdelijk weg. Dat wil zeggen: de uitingen van racisme. Zouden spelers anders presteren zonder racistische scheldpartijen, spreekkoren en oerwoudgeluiden?

Tijdens de 'spookwedstrijden', zouden zwarte spelers bevrijd zijn van het (verwachte) racisme, en vermoedelijk beter presteren

Dat konden ze becijferen, door het spelniveau van spelers vlak voor de lockdowns (met publiek) en vlak na de lockdowns (zonder publiek) met elkaar te vergelijken. Caselli, Falco en Mattera vermoedden dat zwarte spelers beter zouden presteren zonder toeschouwers.

Dat effect verwachtten ze met name bij de spelers uit die groepen die voor de pandemie te maken hadden gehad met racisme. Die zouden in de lege stadions, tijdens de ‘spookwedstrijden’, bevrijd van het (verwachte) racisme, vermoedelijk beter presteren.

Als je dat effect ergens zou kunnen terugzien, zo redeneerden de economen, dan in de Serie A, de Italiaanse voetbalcompetitie die de afgelopen jaren veel racistische incidenten kende.

Zwarte spelers voetballen beter in stadions zonder racisme

Wat bleek? De economen hadden gelijk.

De economen deelden spelers in in regionale categorieën: Italië, Europese Unie, Latijns-Amerikaans, Afrika en Andere. Afrikaanse spelers speelden in wedstrijden zonder publiek gemiddeld zo’n 5 procent beter dan in de wedstrijden met publiek in hetzelfde seizoen in de Serie A. De andere groepen spelers verbeterden allemaal niet.

Het effect van het uitgebleven racisme was met name groot voor spelers die eerder in dat seizoen racistisch bejegend waren. Deze spelers speelden zelfs 10 procent beter dan voorheen – kennelijk bevrijd door de afwezigheid van racisten en/of de wetenschap vooraf dat ze niet racistisch bejegend zouden worden.

De resultaten waren sterker voor Afrikaanse spelers dan voor Europese spelers van Afrikaanse komaf. Vermoedelijk, schrijven de onderzoekers, komt dat ‘omdat ze al hun hele carrière blootstaan aan racisme’, en dus meer gewend zijn geraakt aan racisme dan Afrikaanse spelers, die pas vrij recent in Italië spelen.

Is uitgebleven racisme echt de verklaring? Dat alleen de prestaties van zwarte spelers verbeterden, is een zware aanwijzing. De economen keken in de data of er andere verklaringen konden zijn voor de overpresterende Afrikanen.

Waren Afrikaanse spelers voor de lockdowns ook al beter? Nee. Waren zij misschien relatief onervaren en dus minder bestand tegen de druk van volle stadions – en dus daarom beter zonder toeschouwers? Nee.

Waren deze spelers misschien fysiek sterker – mogelijk een voordeel na de gedwongen onderbreking van trainingen en spelen in relatief warmer weer? Caselli denkt dit niet, maar kreeg er vragen over van kritische lezers van de paper, en achtte zich genoodzaakt dit met data te weerleggen.

Ook nee: spelers die meer meters aflegden voor de lockdown dan andere spelers presteerden niet beter dan andere spelers. Zwarte en Afrikaanse spelers werden ook niet vaker of minder gewisseld dan andere spelers voor of na de lockdown.

Kortom: het lijkt aannemelijk dat racistische uitingen, dan wel de afwezigheid daarvan, flinke invloed hebben op de prestaties van spelers. Enkele procentpunten verschil is in de topsport, waar spelers elkaar weinig ontlopen, enorm. Nu er weer toeschouwers in de stadions zitten, keerden de scores van Afrikaanse voetballers terug naar hun oude gemiddelde.

Ook in 'zwarte' sporten is er sprake van racisme

Is dit effect uniek voor voetbal? Of is dit iets breders, algemeners in de sport? Om die vraag te beantwoorden werkten Caselli en Falco met de Amerikaanse econoom Babak Somekh, om te kijken of lege stadions in de Amerikaanse basketbalcompetitie NBA eenzelfde effect hadden.

In de NBA werd in 2020 een groot aantal wedstrijden gespeeld in de zogenoemde ‘bubbel’. Spelers trainden gescheiden van vrienden en familie, werden doorlopend getest, en speelden hun wedstrijden in lege stadions. Vooraf verwachtten de economen een ander effect van racisme, omdat de grote meerderheid – driekwart – van de NBA-spelers zwart is.^* Het discrimineren van een meerderheid, zou dat inderdaad gebeuren?

Waren zwarte spelers fitter uit de lockdown gekomen? Of waren zwarte spelers sowieso al beter in vorm, in de periode voor de lockdown? Nee en nee.

Het antwoord: ja – en het beïnvloedt de prestaties.^* De resultaten uit de NBA bevestigden de studie uit de Italiaanse voetbalcompetitie. Zwarte spelers presteerden zonder toeschouwers aanmerkelijk beter dan daarvoor – tot wel 27 procent beter. De verklaring is niet zo ingewikkeld: toeschouwers zijn overwegend wit, en zitten bovendien dicht op het veld, waardoor hun invloed sterker is dan in het voetbal, waar supporters verder weg zitten.

Ook hier keken de economen naar alternatieve verklaringen (anders dan racisme) voor de betere prestaties van zwarte spelers. Eerdere studies wezen uit dat scheidsrechters zwarte spelers benadelen. Floten scheidsrechters misschien neutraler in de bubbel – en verklaart dat de resultaten? Nee.

Waren zwarte spelers fitter uit de lockdown gekomen? Of waren zwarte spelers sowieso al beter in vorm, in de periode voor de lockdown? Niet dat de onderzoekers denken dat zwarte spelers in het algemeen fysiek sterker zijn, maar om alles uit te sluiten (‘for completeness’) keken ze er toch naar. Antwoorden: nee en nee.

Die conclusie wordt ondersteund doordat – in coronatijd – de prestaties van zwarte spelers met name sterker waren tegen teams uit gebieden in de VS waar racisme vaker voorkomt. Ook speelden ze beter tegen teams die een geschiedenis van racistische incidenten hebben. Nu zijn bezoekers van basketbalwedstrijden geen perfecte afspiegeling van hun regio’s, maar het zegt vermoedelijk wel iets.

Racisme is effectief om wedstrijden mee te winnen

Racistische druk is de voor de hand liggende verklaring voor hun resultaten. Natuurlijk kan er ook een andere verklaring zijn – theoretisch. In commentaren op hun werk kregen Caselli en Falco van collega-economen soms wel ‘bizarre’ – lees: racistische – suggesties.

Een zo’n ‘theorie’ was dat zwarte spelers zich tijdens wedstrijden mét toeschouwers gedroegen als showmannen – meer dan witte spelers – en dus minder geconcentreerd zouden zijn op het maken van punten. Zonder toeschouwers zou de zwarte man zijn ego thuislaten – en serieuzer, geconcentreerder, en dus beter spelen. Dat was een alternatieve of aanvullende verklaring voor de uitkomsten, aldus critici van de paper.

Caselli gelooft er helemaal niks van. Atleten op dit eliteniveau, zegt hij, zijn door en door professioneel. Die laten hun ego niet in de weg staan van punten. Misschien zijn er incidenteel spelers die hun concentratie verliezen, omdat ze de showbink willen uithangen, maar dat heeft met afkomst of huidskleur niks te maken. ‘Zulke suggesties’, zegt Caselli, ‘zijn nogal… racistisch.’

En waarom ook zo moeilijk denken? De meest voor de hand liggende verklaring is ook de meest logische verklaring: natuurlijk doet racisme sporters slechter presteren. Denk een stap door en je trekt een wrange conclusie: racisme werkt. Als je als fan de spelers van de tegenpartij slechter wilt laten spelen, dan loont het om een racist te zijn.

Niet dat racisten zijn papers lezen, denkt Caselli. En niet dat racistische voetbalsupporters racistisch zijn omdat ze de wedstrijd willen winnen. Het zijn gewoon eikels. ‘Maar ik vrees dat het wel klopt, ja.’