De Oekraïne-oorlog dwingt ook Nederland een nieuw verhaal te vinden

Kanonnenvoer in loopgraven was iets van de Eerste Wereldoorlog, meer dan honderd jaar geleden. Beelden van levenloze lichamen achtergelaten op het slagveld, van slachtoffers van marteling in moedwillig geruïneerde steden, ze zijn terug in Europa.

Een jaar oorlog is verschrikkelijk. Tienduizenden doden, aan beide kanten, miljoenen op de vlucht. Het zelfstandige land Oekraïne z’n bestaansrecht ontzegd. Geweld staat weer in de omgangsregeling van de wereld. Dat was nooit weg, maar vooral West-Europa geloofde tot 24 februari 2022 hardnekkig in de droom van democratie en een internationale rechtsorde. En handelde ernaar.

Die illusie is ruw verstoord. Zeker nu Poetin het laatste verdrag ter beheersing van kernwapens opschort. Maar er zijn, ondanks alles, ook nieuwe kansen ontstaan, op allerlei terreinen. Die doen oppervlakkig gezien denken aan de betere wereld waar velen in het eerste coronajaar op hoopten. De Nederlandse overheid bleek nog in staat massale werkloosheid te voorkomen. We kregen meer lucht en tijd voor onze naasten, we konden nadenken over wie en wat ertoe doet in het leven.

De oorlog in Oekraïne brengt nieuwe internationale verhoudingen

Drie jaar verder weten we meer. Vliegen en autorijden doen we weer volop, pech voor het klimaat. Het werk kon deels thuis gebeuren, gezin en kantoor werden beter te combineren. De wandelvergadering met beeld was een aanwinst. Dat is deels gebleven, al missen velen de teamgeest en verraadt de golf burn-outgevallen een opgejaagde onderstroom. Het lijkt allemaal licht spul vergeleken bij nu.

De Oekraïne-oorlog heeft een ander soort veranderingen gebracht. Ik bedoel niet zoiets praktisch als de versnelde ontwikkeling van ducttape, penicilline, de spuitbus, de voorloper van kunstmatige intelligentie en de kernbom, zoals bespoedigd door de Tweede Wereldoorlog. Deze klassieke land-agressie-oorlog is de brenger van nieuwe internationale én binnenlandse verhoudingen. Dreigende en meer positieve. Zoals eerder de val van de Berlijnse Muur in 1989 en de aanslagen in New York van 11 september 2001. Misschien ingrijpender.

Meer samenwerking, maar ook meer blokvorming. Toegenomen eenheid binnen de EU, niemand praat meer over nexit of italexit – de Britten staan alleen met hun soevereine voorbeeld. Hardop uitgesproken territoriale aanspraken en wederzijds wantrouwen klinken weer. Steeds nieuwe sancties, hoewel Rusland zich goed weet te redden zonder westerse spullen – genoeg landen en bedrijven die ervan profiteren. We zijn ons opeens bewust van onze afhankelijkheid van onveilige landen voor essentiële grondstoffen – zoals het nu gaat, komt er een eind aan een lange periode van globalisering. Dat kan goed zijn voor eigen ondernemers, maar ook materiële welvaart kosten.

Ook binnen Nederland zijn ontwikkelingen in gang gezet die niet snel verdampen. Van dichtbij zijn ze lastig te benoemen. Zoals Rebecca Solnit schreef: ‘Iedere crisis is deels een story-telling crisis’. Wat is het verhaal van deze nieuwe wereld? Solnit doelde vooral op de noodzaak de klimaatcrisis in nieuwe verhalen vast te pakken. De oorlog in Europa heeft het verhaal nog ingewikkelder gemaakt. Maar nog steeds is het zaak oog te houden voor alles wat ook – juist nu – gebeurt en een deur naar de toekomst opent.

Energie is machtspolitiek, dat wordt nooit meer anders

Goedkoper gas dan vorig jaar lijkt binnen handbereik, maar als ook de VVD liever duurder gas uit de eigen Noordzee bepleit dan iets goedkopers uit Qatar, dan is het verband tussen energie en de politieke realiteit bij de leverancier eindelijk ingedaald. Dat is winst. Realisme is lastig en soms duurder, maar ook inspirerend.

Over de gestaag gegroeide afhankelijkheid van Gazprom was ook in Nederland nooit voldoende nagedacht. Nu lijkt herstel van de oude gascontracten met Rusland onvoorstelbaar. Energie zal niet snel meer los gezien kunnen worden van de machtsverhoudingen in de wereld. En langdurig onzeker en kostbaar blijven – vanwege de extra investeringen, ook als het van (of uit) eigen bodem komt. De meeste mensen beseffen dat zij (en hun huisbaas) een rol hebben om de energierekening beheersbaar te houden. Als het niet is om te verduurzamen dan wel voor de betaalbaarheid.

Het meest direct voelbare effect van de oorlog was de stijging van de prijzen, van energie, van voedsel en van veel andere producten. Daar is door de overheid het nodige aan gedaan, met accijnsverlaging op brandstof, prijsplafonds en tijdelijke btw-verlaging. Werkgevers komen voor velen te weinig over de brug om de inflatie enigszins het hoofd te bieden, met een stakingsgolf als gevolg.

Het biedt de kans gezonder en meer lokaal te gaan eten, ouderwets met de seizoenen mee, nieuwerwets met nieuw ontwikkelde groenten en eiwitproducten. Dan maar minder avocado’s.

Geen democratie zonder veiligheid

Waarschijnlijk is bij meer Nederlanders dan een jaar geleden het besef gegroeid dat we voor onze veiligheid afhankelijk zijn van de Verenigde Staten en de landen om ons heen. De EU, die relatief snel voor coronavaccins zorgde, pakte nu nog overtuigender een rol bij het vinden van alternatieve energiebronnen. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen had soms de allure van een Churchill bij het presenteren van sanctiepakketten en het snel welkom heten van Oekraïne in de Europese familie.

De NAVO-landen zijn niet direct in oorlog met Rusland, maar de temperatuur van de Koude Oorlog tussen Rusland en het Westen is gestaag opgevoerd

Zoals het ook maar goed uitkwam dat die goeie ouwe NAVO er nog was. De militaire samenwerkingsorganisatie was door de vorige Amerikaanse president en velen in Europa al opgegeven. Het bleek nu een redelijk geolied apparaat voor planning en coördinatie van een beheerst antwoord op de Russische agressie tegen Oekraïne en voor militaire steun aan dat land.

Als Turkije niet z’n binnenlands-politieke belangen voor had laten gaan, dan waren Zweden en Finland al toegetreden tot het bondgenootschap. Wanneer Oekraïne ook een keer lid wordt, heeft Poetin exact wat hij niet wil. Reden te meer voor hem om in zijn toespraak van deze week zijn verhaal uit te bouwen over het Westen dat Rusland wil destabiliseren.

De NAVO-landen zijn weliswaar niet direct in oorlog met Rusland, maar de temperatuur van de Koude Oorlog tussen Rusland en het door Poetin vermaledijde Westen is gestaag opgevoerd. De Nederlandse veiligheidsdiensten maakten deze week bekend dat Rusland probeert de onderzeese kabels voor internet en besturing van windmolens op de Noordzee in kaart te brengen. Het doel is duidelijk: mogelijkheden verkennen van sabotage of gijzeling, waarbij ook de waterleiding en andere vitale diensten en instellingen getroffen kunnen worden. Het lijdt geen twijfel dat Nederland en bondgenoten dat andersom ook kunnen.

Wat langzaam duidelijk wordt: dit conflict kan lang gaan duren

Het heeft een tijdje geduurd voordat de regering in Den Haag in oorlogsmodus kwam, en de Russische inval niet langer als een natuurramp in het verre Oekraïne behandelde. Sindsdien hebben ministers bij herhaling duidelijk gemaakt dat Oekraïne moet winnen. Dat het in ons belang is, omdat Poetin anders doorgaat en pakt wat hij krijgen kan. Daarom sturen Nederland en andere bondgenoten alle wapens naar Kyiv die ze kunnen missen uit hun geslonken arsenaal. En belooft president Biden steun ‘voor zo lang als het nodig is’, een voorschot op de volgende Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2024.

Sommige deskundigen zeggen het al een tijdje, maar het begint net door te dringen tot de politieke – laat staan de publieke – discussie: de kans is aanzienlijk dat dit conflict heel lang gaat duren. Oekraïne mist mensen en middelen om het grote Rusland te verslaan. Poetin kan zich geen nederlaag veroorloven en hij geeft niet om mensenlevens van anderen. Vandaar zijn herhaalde kernwapendreiging.

Zo zou de Oekraïne-oorlog een jaren dooretterende wond op het vasteland van Europa kunnen worden. Zoals de conflicten in Noord-Ierland, Afghanistan, Libanon en Syrië, maar dan groter en gevaarlijker. Met het permanente risico van lekkages van het conflict naar NAVO-landen. Gevolgd door een dan bijna onvermijdelijke (al dan niet nucleaire) krachtmeting tussen de NAVO en een onthechte pariastaat zonder publieke opinie of parlementaire controle.

Kan de politiek het verhaal vertellen?

Die lijn doortrekkend zou zo’n uitgerekt oorlogsscenario betekenen dat EU- en NAVO-landen moeten wennen aan langdurig hoge defensie-uitgaven, om Oekraïne en zichzelf afdoende te bewapenen. Daar komt bij: stroevere wereldhandel met als gevolg een einde aan goedkope spullen voor iedereen. Gevoegd bij de steeds dwingender eisen die de strijd tegen opwarming van de aarde zal stellen, doemt een langere periode van soberheid op.

Het is de vraag of de landelijke politiek de mensen daarop durft voor te bereiden. Voorlopig gaan we een maand de andere kant op, die van simplificatie. Het fijne van verkiezingstijd is dat de wereld tijdelijk overzichtelijk wordt. Nederland krimpt tot een dorp en de kopstukken uit de dorpsraad vertellen hoe alles echt zit – althans, wat zij denken dat hun kiezers willen horen. Dingen die zij de rest van het jaar niet mogen zeggen als zij meeregeren.

De BBB heeft als nieuwkomer vrij schieten. Van de regeringspartijen is de VVD er het beste in, met uitspraken als: sociale woningbouw, dat zijn de achterstandswijken van morgen. Dat hoeft natuurlijk niet en is over het algemeen ook niet waar, maar Nederland als zelfverzonnen centrum van de wereld zet een paar weken z’n verstand op carnaval en wordt vriendelijk verzocht op te kijken naar de VVD-leider die als minister-president regelmatig aan tafel zit met de onbetwiste held van het moment, Volodymyr Zelensky.

Zo vervult één jaar oorlog tussen Rusland en Oekraïne de rol van achterdoek bij de Provinciale Statenverkiezingen in Nederland. Het Westen werd een jaar geleden ruw wakker geschud, maar Nederland staat pal. Onder vertrouwde leiding. De moderne geschiedenis in zakformaat. Met zijn Leidse gastcollege van deze week (‘democratie is niet gratis’) maakte de minister-president opnieuw aanspraak op de Oekraïnebonus. Het goede zeggen is niet verboden in verkiezingstijd, maar soms kan het wel erg handig uitkomen.

Rutte constateerde dat president Trump gelijk had toen hij de NAVO-landen opdroeg de afgesproken norm van 2 procent van het bruto binnenlands product aan defensie te besteden. Hij vergat te erkennen dat de VVD sinds de val van de Muur even vrolijk defensie heeft wegbezuinigd als alle linkse wolkjes. En er ook tijdens de eerste drie kabinetten-Rutte weinig werk van maakte.

De tekens waren er, maar de EU was te druk met zichzelf

Dit land was vorig jaar ook niet zo snel uit de startblokken toen de Russische aanvalsmachine op 24 februari 2022 op de vliegvelden van Kyiv afvloog en -rolde. De Amerikaanse en Britse veiligheidsdiensten hadden gewaarschuwd, maar de westelijke EU-landen konden niet geloven dat het zo’n vaart zou lopen. De tekens waren er al veel langer. Vladimir Poetin kondigde vijftien jaar geleden in het hol van de leeuw (de Münchener veiligheidsconferentie van 2007) aan dat hij geen genoegen kon nemen met de door de VS gedicteerde machtsverhoudingen in Europa. De oude grenzen van de Sovjet-Unie moesten worden hersteld.

In 2008 voegde de Russische president al de daad bij het woord door de onafhankelijke republiek Georgië binnen te vallen. Het Westen was dat jaar in de ban van een heftige bankencrisis. In 2014 volgden de Russische annexatie van de Krim en invasies in de Loehansk- en Donetsk-regio’s in Oost-Oekraïne. Die agressie werd in West-Europa voor kennisgeving aangenomen. De EU was opnieuw druk met zichzelf.

In Nederland werd in 2016 een door GeenStijl en het Poetin-vriendelijke Forum voor Democratie uitgelokt referendum over het EU-associatieverdrag van Oekraïne gehouden. Het kabinet-Rutte tekende uiteindelijk, hoewel een meerderheid had tegengestemd. Het bleef een binnenlands-politieke schermutseling die Nederland allerminst voorbereidde op het harde Russische vervolg dat zou komen.

Terwijl de grote jongens direct gingen schaken, zat Europa nog te dammen

Na de gewelddadige inval in het hart van Oekraïne reageerde de Europese Unie zo vereend als mogelijk. Polen en de Baltische staten kregen gelijk: de beer zint op herstel van z’n oude territorium.

In tijden van crisis laat de EU zich altijd van haar beste kant zien. De Nederlandse regering deed verbaal mee, maar de invoering van de ingestelde sancties was traag en bureaucratisch – Den Haag stond nog in de buitenlandseramphulpmodus: dekens en EHBO-dozen sturen, en o ja, het is oorlog, hier zijn scherfvesten en helmen.

Terwijl de grote spelers – Biden, Xi, Poetin en andere wereldleiders – direct gingen schaken, zat de EU nog te dammen, zoals wordt geschreven in een deze week verschenen bundel. Weer vertrouwd onder toezicht van de Verenigde Staten, dat de Europeanen een jarenlange geopolitieke vakantie had gegund.

De Unie werd over de volle breedte de arena van de machtspolitiek in geduwd. Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog viel een (deels) Europese natie met zo veel geweld een groot buurland binnen, met als doel het van de kaart te vegen en uit de geschiedenisboeken te wissen. De aanval werd omkleed met absurdistische retoriek over denazificatie en een door het Westen aangewakkerde aanval op Rusland. Wat volgde was een oorlog in de hoogste versnelling, die de NAVO dwong Oekraïne massale steun te bieden.

Onder druk van de oorlog in de eigen buurt drong het besef door dat West-Europa vrede, beschaving en democratie als normaalstand van een liberale markteconomie had omhelsd. Zonder er rekening mee te houden dat grote delen van de wereld die veronderstelling niet delen. Autocraten herkennen een verwaarloosde krijgsmacht bij potentiële tegenstanders als zwakte.

Lange tijd hadden Duitsland, Nederland en andere EU-landen gretig gehandeld met Rusland en zich afhankelijk gemaakt van Russisch gas, in de hoop de opvolger van de Sovjet-Unie zo de westerse wereld in te trekken. Ook al waren de signalen na de val van Jeltsin en de groeiende autoritaire macht van Poetin verre van geruststellend.

Scholz noemde de inval een keerpunt in de geschiedenis. Maar Duitsland wil liefst weer goede maten worden met Rusland

Duitslands bondskanselier Olaf Scholz erkende in zijn historische toespraak drie dagen na de Russische inval dat er sprake was van een beslissend keerpunt in de geschiedenis. Maar zowel Duitsland als de meeste andere EU-landen hebben moeite de consequenties te aanvaarden en ernaar te handelen. Duitsland wil het liefst weer goede maten worden met Rusland, straks, na de oorlog. Voorlopig is het een verlammende factor in de Europese vastberadenheid.

Dankzij verhoogde invoer van vloeibaar gas uit de Verenigde Staten en het Midden-Oosten zijn we niet in de kou komen te zitten, maar tijdens het WK voetbal in Qatar merkte Nederland al dat het een toontje lager moet zingen over morele onderwerpen om die nieuwe aanvoer niet in gevaar te brengen.

Mensenrechten of warme voeten: welkom in de wereld van geopolitieke verhoudingen. De strategische rol van zeldzame grondstoffen werd pijnlijk zichtbaar voor wie niet had opgelet. Nederland deed schurende geopolitieke ervaringen op met de instructie van president Biden aan Nederland om de een na nieuwste ASML-chipwafelmachines niet aan China te leveren. De koopman moest het afleggen tegen de machtiger koopman; de dominee kon even niet helpen.

Het nieuwe verhaal dat alles combineert

Wat is het nieuwe verhaal waarmee we de werkelijkheid beschrijven met inbegrip van een even taaie als gruwelijke oorlog op één dag rijden? Rutte heeft gelijk dat we met steun aan Oekraïne ‘onze manier van leven’ verdedigen. Maar die manier van leven was al geen vaststaand gegeven. Dat we met meer gevoel omgaan met niet-identieke medemensen is winst, al hebben sommigen er moeite mee.

Dwingender is de noodzaak alle creativiteit in te zetten op alles wat nodig is om de planeet te redden. Onze manier van leven zal ingrijpend veranderen, of we het willen of niet, waarom kan dat niet schoon en prettig zijn? En wat een rijkdom dat een groot (en door ons tot nu toe meestal vergeten) land in het oosten van Europa mee wil doen, met democratie en recht en wat straks een modern leven zal zijn.

Dat lukt alleen maar als we werk maken van de noodzakelijke binnenlandse solidariteit. Elkaar vasthouden en onrechtvaardige welvaartsverschillen aanpakken. Boeren eindelijk de waarheid vertellen en helpen een goede toekomst in te zaaien.

Waar veel landen en mensen bang zijn voor migratie uit verre landen, bleek na de bominslag van een jaar geleden dat Nederlanders op grote schaal gastvrij kunnen zijn. Bijna 90.000 Oekraïners hebben hier onderdak gevonden^* en velen ook werk. Omdat we praktisch waren en niet moeilijk deden. Het zou een model kunnen zijn voor de wijdere migratiestroom. Vluchtelingen en ‘gelukzoekers’ van elders willen ook liever een vak uitoefenen of leren dan in opvanglocaties rondhangen. Terwijl ‘wij’ schreeuwen om arbeidskrachten.

Het nieuwe verhaal is er een van gegroeid wereldbewustzijn, inclusiviteit en vindingrijkheid. Nieuwe gemeenschapszin. De film over het onwaarschijnlijke leiderschap van Volodymyr Zelensky draait al. De oorlog gaat door. Dank je wel Oekraïne, voor je moed en uithoudingsvermogen. We hebben veel aan je te danken. Daar mag best een fakkeltje voor worden ontstoken. Van Diepenheim tot Donetsk.

Meer lezen?