De slimste juristen, bankiers en consultants werken zelden aan de belangrijkste problemen van onze tijd – waarom eigenlijk?

Op een vrijdagavond in november 1968 gaf een jonge jurist een lezing in een afgeladen collegezaal van de prestigieuze Harvard Law School. Zijn naam was Ralph Nader en zijn boodschap was eenvoudig: jullie staan op het punt je leven te vergooien.

De gemiddelde rechtenstudent, zei Nader, wordt in een paar jaar afgestompt om de rest van zijn carrière te vullen met geestdodend werk. Ieder jaar wordt er weer een cohort van slimme geesten opgeslokt door advocatenkantoren die hun cliënten helpen om regels te ontduiken en belasting te ontwijken.

Maar, zei Nader, het was nog niet te laat. Hij nodigde de jongeren uit om zich aan te sluiten bij een nieuwe beweging. Een beweging van de slimste studenten van de beste universiteiten – van Yale, van Princeton en van Harvard. Een beweging die niet zou vechten voor de status quo, maar voor verandering. Niet voor de grote bedrijven, maar voor de burger.

Bij het woord ‘activist’ denken we meestal aan de mensen die bezetten en blokkeren, speechen en scanderen. Maar wat als je daar niet zo goed in bent? Wat als je wil strijden voor een betere wereld, maar je de nobele kunst van het gooien met tomatensoep niet verstaat?

Dan moet je op zoek naar een ander soort actiegroep. Zie bijvoorbeeld deze foto:

Een fotograaf van het tijdschrift Life schoot dit beeld in de zomer van 1969, op de trappen van het Capitool in Washington D.C. En nee, dit was niet het bedrijfsuitje van een of ander deftig advocatenkantoor. Dit was een van de invloedrijkste actiegroepen van de twintigste eeuw: de ‘Radical Nerds’.

Op de voorgrond zien we de advocaat Ralph Nader, een zoon van Libanese immigranten. Hij wist dat iedere beweging een radicale flank nodig heeft, mensen die bereid zijn om te worden weggesleept door de oproerpolitie. Dit waren nota bene de sixties, toen studenten wereldwijd de straat op gingen om te protesteren tegen racisme, ongelijkheid en de oorlog in Vietnam.

In menige beweging is er een overschot aan branie en een tekort aan kunde

Maar Nader begreep ook dat er meer rollen zijn te spelen. Misschien ben je verzot op spreadsheets en regressieanalyses. Misschien hou je van lobbyen en netwerken, of misschien weet je alles van die zesde volzin van wetsartikel 36e, tweede lid, sub c en hoe die werd geïnterpreteerd in dat obscure arrest van 16 november 1967.

Het goede nieuws: ook dan kun je een groot activist zijn. Of misschien zelfs júíst dan, want in menige beweging is er een overschot aan branie en een tekort aan kunde. In veel gevallen zijn het de nerds en de haarklovers die het verschil maken.

We leven nu weer in revolutionaire tijden, net als in de jaren zestig. Een recent onderzoek wees uit dat het aantal protestbewegingen tussen 2006 en 2020 maar liefst verdrievoudigde.^* Van Occupy Wall Street tot Extinction Rebellion, van de Arabische Lente tot de Chileense protesten – overal komen mensen in verzet. Maar protest alleen is niet genoeg. Ja, we hebben rebellen nodig die de straat op gaan, maar ook guerrilla’s die de boeken, archieven en spreadsheets in duiken.

We hebben dossiervreters nodig als de chemicus Johan Vollenbroek, die na jarenlang procederen het Nederlandse stikstofbeleid omverwierp. We hebben advocaten nodig als Bénédicte Ficq en longarts Wanda de Kanter die het opnemen tegen de tabaksindustrie. We hebben lobbyisten nodig als Marjan Minnesma, die al 25 jaar vecht voor een duurzamer Nederland en samen met advocaat Roger Cox de klimaatzaak won. We hebben juristen nodig als Mpanzu Bamenga en Jelle Klaas, die onlangs nog een historisch verbod op etnisch profileren afdwongen bij het gerechtshof in Den Haag.^*

De tragedie van onze tijd is, natuurlijk, dat veel getalenteerde nerds, haarklovers en dossiervreters vastzitten in niet zo heel nuttige banen.^* De beste juristen, consultants, marketeers, managers, accountants en bankiers werken zelden aan de belangrijkste problemen – of het nu gaat over klimaatverandering, belastingontwijking of het risico op een volgende pandemie. Integendeel, maar al te vaak maken ze onderdeel uit van die problemen, bijvoorbeeld door Shell te helpen om zo veel mogelijk olie en gas op te pompen, de leden van de Quote 500 te helpen om zo min mogelijk belasting te betalen, en de agro-industrie te helpen om zo veel mogelijk dieren te blijven fokken en slachten.

Maar, zei Ralph Nader op die vrijdagavond in 1968, dat hoeft niet zo te zijn. Je kunt ook een enorm verschil maken met je carrière. En in een tijd waarin miljoenen mensen wederom de straat op gaan, lijkt die boodschap actueler dan ooit.

Toen Ralph Nader een jaar of vier was, nam zijn moeder hem mee naar een dienst in een oosters-orthodoxe kerk in Libanon. Het gezin stond in de rij om de aartsbisschop te ontmoeten, maar toen het de beurt was van de kleine Ralph om diens ring te kussen, riep hij: ‘Ik hoef uw ring niet te kussen, ik ben een Amerikaan!’^* De aartsbisschop aaide Ralph over zijn bol en grinnikte: ‘Er zullen veel ideeën uit het hoofd van deze jongen komen.’

Dat waren profetische woorden. Op zijn veertiende las Ralph al dikke transcripten van de debatten in het Congres, en als student aan de universiteit van Princeton las hij een boek per dag,^* boven op het verplichte lesmateriaal. De volgende halte was Harvard Law School, waar hij zich stierlijk verveelde en ‘steeds meer minachting kreeg voor het typische traject van een rechtenstudent’.^* De opleiding tot bedrijfsadvocaat leek hem een opleiding tot geestelijke armoede. ‘Ze maakten geesten scherp door ze smal te maken’, zou hij later over zijn docenten zeggen.

Toen Nader was afgestudeerd, liftte hij naar Washington, met alleen zijn rechtendiploma en een reservering bij de YMCA op zak. Als student had hij veel gelift en de meest afschuwelijke ongelukken gezien op de weg. In die tijd stierven er ieder jaar 50.000 Amerikanen in het verkeer,^* en toch deden de grote autofabrikanten vrijwel niets om hun wagens veiliger te maken.

Ziehier: Ralph Naders eerste missie. Hij schreef een rammer van een aanklacht tegen de auto-industrie, en tegen één bedrijf in het bijzonder: General Motors. Deze kolossale onderneming had een grotere omzet dan het bbp van menig land, maar dat kon Nader niet weerhouden. In zijn boek legde hij genadeloos de gebreken bloot van de Chevrolet Corvair, een auto die ontworpen leek om zijn bestuurder om zeep te helpen.

Bij General Motors beschouwden ze Ralph Nader als staatsvijand nummer 1. Het management huurde een legertje aan privédetectives in, die Naders telefoon aftapten en prostituees inhuurden om zijn reputatie te schaden.^* Dat mislukte. Nader had door dat hij werd achtervolgd en tipte een paar journalisten. Een storm van verontwaardiging volgde, en Naders boek schoot naar de top van de bestsellerlijsten.

Vervolgens moest de directeur van General Motors tijdens een hoorzitting van de Senaat – op televisie – zijn excuses aanbieden. Vijf maanden later ondertekende president Lyndon B. Johnson zowel de Traffic Safety Act als de Highway Safety Act. The Washington Post kopte: ‘LBJ Ondertekent Twee Wetsvoorstellen Voor Verkeersveiligheid Terwijl Nader Toekijkt’.^* (Eigenlijk zou de naam van Ralph Nader op iedere Amerikaanse autogordel moeten staan. In 2015 rapporteerden onderzoekers dat deze wetten meer dan 3,5 miljoen levens hebben gered.)^*

Maar deze jurist, slechts 32 jaar oud, was nog maar net begonnen. Nader wilde geen David zijn die ieder jaar één Goliath tegen de grond zou werken. Hij wilde een heel leger aan Davids trainen.

Hoe verander je de wereld? De antropoloog Margaret Mead vatte het ooit goed samen. ‘Twijfel er nooit aan’, zei ze, ‘dat een kleine groep van weldenkende, toegewijde burgers de wereld kan veranderen. Het is namelijk nooit anders gegaan.’

Er zijn weinig verhalen die dit punt zo goed illustreren als het verhaal van Ralph Nader & co. In 1966, kort na zijn overwinning op General Motors, werkte hij eerst nog een tijdje alleen als ‘zelfbenoemd lobbyist voor het algemeen belang’,^* maar al snel wilde hij opschalen. Hij kon ieder jaar wel een nieuwe industrie te grazen nemen, maar er was veel te veel te doen. Er werden voortdurend snelwegen door woonwijken geploegd, natuurgebieden in puin gelegd en rivieren vol met gif gepompt.

En dus begon de advocaat met het rekruteren van medestanders. Hij zocht ambitieuze jongeren die hun ‘morele verontwaardiging konden combineren met moeizaam onderzoek’.^* Hij had zijn volgende doelwit ook al: de Federal Trade Commission (FTC). Dit nogal obscure instituut moest optreden tegen gevaarlijke producten en dubieuze reclames, maar was daar volgens Nader veel te laks in. Bovendien geloofde hij dat – als je iets wil bereiken – je niet eerst je vijand moet aanvallen, maar eerst je luie vriend.^*

Het rapport over de FTC verscheen in januari 1969 en sloeg in als een bom. ‘Voor zover iemand zich kan herinneren is er nog nooit zoiets als dit in Washington gebeurd’, merkte een journalist op. De FTC was volgens Nader & co een waakhond zonder tanden, bevolkt door half-comateuze ambtenaren en gekenmerkt door ‘vriendjespolitiek, geïnstitutionaliseerde middelmatigheid, endemische inactiviteit, vertraging en geheimhouding’ en – niet te vergeten – een ‘ijsberg van incompetentie en wanbeheer’.^* The Washington Post noemde het onderzoek ‘totaal verwoestend’.

Dit smaakte, kortom, naar meer. In de maanden erop meldden honderden studenten zich bij Nader. Op een zeker moment solliciteerde maar liefst een derde van het studentenbestand van de Harvard Law School.^* Niet alleen rechtenstudenten waren enthousiast, ook jonge dokters, biologen, chemici en ingenieurs stonden te springen.

Hij sliep maar een paar uur per nacht, en had vrijwel geen privéleven. Hij leefde als een soort monnik en profeet, die volledige toewijding aan zijn sekte eiste

De beste sollicitanten werden opgedeeld in teams van zeven tot veertien onderzoekers. Zij beten zich vast in grote dossiers als voedselveiligheid, milieuvervuiling en energiebeleid. Tussen de bedrijven door spande Nader ook nog een rechtszaak aan tegen General Motors wegens het schenden van zijn privacy, en schikte hij voor het ongekende bedrag van 425.000 dollar^* – wat weer een mooi startkapitaal was voor zijn groeiende leger.

Toen begon het bombardement pas echt. De teams publiceerden het ene na het andere rapport, met titels als Vanishing Air (over luchtvervuiling, vol ‘belastende feiten, cijfers en mislukkingen’), Water Wasteland (700 pagina’s over de watervervuiling – een ‘misdaad tegen de menselijkheid’), en The Chemical Feast (over de Voedsel- en Warenautoriteit en volgens Time ‘misschien wel de meest vernietigende kritiek op een Amerikaanse overheidsinstelling ooit’).^*

De rapporten waren zo droog als een dartbord, maar toch gingen er bijna een half miljoen over de toonbank.^* En de opbrengst? Die werd gebruikt om nog meer onderzoek te financieren.

In de zomer van 1969 gingen de studenten – die door de pers inmiddels ‘Nader’s Raiders’ werden genoemd – op de foto voor Life. In het bijgaande artikel vertelde Nader dat hij een nieuwe dimensie wilde geven aan het beroep van advocaat. Hij vond dat de meeste juristen hun ziel hadden verkocht aan hun cliënten. Ze werkten het hardst voor de bedrijven met de diepste zakken die tegelijkertijd de grootste schade aanrichtten. ‘Advocaten zijn nooit daar waar de nood het hoogst is. Ik hoop dat een nieuwe generatie advocaten dat gaat veranderen.’^*

Nee, daar zouden ze niet rijk van worden, maar rijkdom vond Nader toch al voor de armen van geest. Zelf woonde de beste man in een appartementje waar hij een telefoon deelde met drie huisgenoten. Hij had geen auto en geen televisie, en stond bekend om zijn lelijke, tweedehands pakken (een Britse krant omschreef Nader eens als een ‘gewetensbezwaarde tegenstander van mode’).

Toen Nader eens werd gevraagd hoe de perfecte werkweek eruitzag, antwoordde hij: ‘Honderd uur lijkt me ideaal.’ Hij sliep maar een paar uur per nacht, en had vrijwel geen privéleven. Hij leefde als een soort monnik en profeet, die volledige toewijding aan zijn sekte eiste.^* Wie niet hard genoeg werkte, kreeg de wind van voren. Die houding bracht de studenten ‘op het randje van opstand’, aldus The New York Times in 1971,^* maar Nader klaagde dat veel van zijn rekruten juist te soft waren.

‘Ze wilden dat mensen ’s morgens bij hen kwamen zitten en zeiden: “Hoe gaat het met je?” Handjes vasthouden.’ Een van de grappen op kantoor was dat Nader wel een overtuigd kapitalist moest zijn, want hoe kon hij zijn werknemers anders zo uitbuiten?^*

En toch – ondanks het schrale loon, ondanks de werkdruk – had Ralph een enorme aantrekkingskracht op jong Amerika. Werken voor Nader was het summum. Ja, hij legde de lat torenhoog, maar als Raider kreeg je ook de vrijheid om je eigen ideeën na te jagen. (‘Het doel van leiderschap is om meer leiders te produceren, niet meer volgers’, aldus Nader.) En belangrijker nog: het werk als ‘radicale nerd’ was zó veel interessanter dan het werk bij een of ander suf advocatenkantoor. Als Raider kreeg je tenminste iets voor elkaar.

Nader's Raiders gooiden niet met stenen en molotovcocktails, maar met moties en dagvaardingen

Ga maar na: op de publicatie van Vanishing Air volgde de Clean Air Act van 1970. Op de publicatie van Water Wasteland volgde de Clean Water Act van 1972. En zo waren er nog veel meer wetten met de vingerafdrukken van de Raiders. Een historicus schat dat ze invloed hadden op maar liefst 25 stukken federale wetgeving op het gebied van lucht- en waterverontreiniging, energieproductie, biodiversiteit, giftige stoffen, veiligheid op de werkplek en het gebruik van land.^* Alleen al de Clean Air Act heeft honderden miljoenen levensjaren gered, and counting.^*

Al die tijd was de methode steeds hetzelfde: leg een ernstige misstand bloot, stel oplossingen voor, en breng een coalitie van activisten, belangengroepen, politici en experts bij elkaar om die oplossingen te implementeren. De Raiders waren geen hippies die relden en kraakten, maar kantoortijgers die bergen memo’s, brieven, verslagen en transcripten doorploegden.^* Ze gooiden niet met stenen en molotovcocktails, maar met moties en dagvaardingen.

Uiteindelijk zou Nader tientallen organisaties oprichten en inspireren, waarvan er veel vandaag nog bestaan.^* ‘Lobbyist voor het algemeen belang’ werd een heus carrièrepad. In 1980 publiceerde een van Naders clubs zelfs een beroepengids, met een overzicht van de honderden organisaties waar je ook je ‘geweten kon meebrengen’ naar kantoor.^* In het voorwoord schreef hij dat studenten niet meer hoefden te opteren voor ‘triviale baantjes die gemanipuleerde wensen najagen’.^* In plaats daarvan konden ze de wereld veranderen.

In de tussentijd was Nader uitgegroeid tot een van de beroemdste Amerikanen. Alleen al in 1971 publiceerde The New York Times maar liefst 141 artikelen over hem, en werd hij bedolven onder duizenden brieven uit het hele land. ‘Ik denk dat Ralph meer post kreeg dan The Beatles’, zou een van de Raiders zich later herinneren.^*

Als Ralph Nader een paar jaar later met pensioen was gegaan, dan zou hij vandaag bekendstaan als een van de grootste Amerikanen aller tijden. Bij de twintigjarige reünie van de Raiders, in 1989, zette de Los Angeles Times hem nog neer als halve heilige.

‘Ik vertel [mijn kinderen] hoe één persoon het verschil kan maken’, vertelde een voormalig Raider aan de krant.^* ‘Ik vertel ze over een man genaamd Ralph, die dacht dat auto’s niet veilig waren, en daarom dragen we tegenwoordig allemaal veiligheidsgordels. En dan worden hun ogen groot, omdat ik dan vertel dat deze man mijn vriend is – en dat ik ooit voor hem heb gewerkt.’

Maar tegenwoordig is de reputatie van Ralph Nader aan diggelen.

In de jaren tachtig verloor hij steeds meer invloed, niet in de laatste plaats omdat zijn tegenstanders zijn tactieken begonnen over te nemen. Nader kreeg ruzie met veel van zijn vrienden, en raakte vooral vervreemd van de Democraten – hij dacht dat er geen wezenlijk verschil meer was met de Republikeinen. Het gevolg was dat hij steeds meer alleen kwam te staan, en het hem niet meer lukte om effectieve coalities op de been te brengen.

Hij had een eindeloos vermogen om nederlagen te incasseren, maar vergat dat er niets nobels is aan verliezen op zich

Toen nam hij een dramatisch besluit: hij stelde zich kandidaat als president. Veel van de voormalige Raiders keken met afgrijzen toe terwijl hun oude held campagne voerde namens de Green Party, en miljoenen stemmen wegtrok bij de Democraten. In oktober 2000, een maand voor de verkiezingen, smeekten ze hem om te stoppen. ‘Dear Ralph’, schreven ze, ‘je hebt je hele volwassen leven offers gebracht voor het algemeen belang, zoals wij, je vrienden en collega’s, goed weten. Er zijn talloze gelegenheden geweest waarbij je op de achtergrond bleef, als dat anderen maximaal ten goede kwam. Het is tijd dat je opnieuw een stap opzij doet in het belang van onze natie.’

Maar Nader was onverbiddelijk. Tot op de laatste dag voerde hij campagne in cruciale swing states, en in Florida kreeg hij bijna honderdduizend stemmen. Een paar maanden later werd George W. Bush ingezworen als 43ste president van de Verenigde Staten. In Florida had Bush gewonnen met een minuscule marge van slechts 537 stemmen. Dat wil zeggen: zonder Nader was Bush nooit president geworden.

Als tegenwoordig de naam van Ralph Nader valt, denken veel Amerikanen aan de dramatische uitslag van november 2000, en alles wat erna kwam – de belastingkortingen voor de allerrijksten, het instorten van de milieubeweging en bovenal: de oorlog in Irak.

De tragiek van Nader was dat hij veranderde in een profeet die doof werd voor kritiek. Hij hield halsstarrig vast aan zijn oude tactieken, ook toen ze averechts begonnen te werken. Hij bleef zijn vrienden aanvallen, ook toen hij bijna geen vrienden meer overhad.^* Hij had een eindeloos vermogen om nederlagen te incasseren, maar vergat dat er niets nobels is aan verliezen op zich.

En toch, en toch. Toch denk ik dat we nog steeds veel kunnen leren van de oude advocaat. Nog altijd zitten talloze juristen, consultants, marketeers, managers, accountants en bankiers vast in goedbetaalde, maar betrekkelijk nutteloze of zelfs schadelijke banen. Nog altijd staan we voor enorme uitdagingen die we niet met louter leuzen en tomatensoep kunnen bestrijden. We hebben straatvechters nodig én studiebollen, rebellen én nerds.

In september 2015 was Ralph Nader weer terug op de campus van zijn oude school, Harvard Law School. Er was veel veranderd sinds zijn studententijd. Toen liepen er bijna alleen witte mannen rond, terwijl de studentenpopulatie nu veel diverser was.

Maar andere dingen waren nog hetzelfde. Nog altijd stonden de meeste juristen aan de kant van de huisbazen, niet de huurders; de schuldeisers, niet de schuldenaren; de daders, niet de klokkenluiders. De kans op een dik betaalde, maar zielloze baan was hoogstens wat gedemocratiseerd.

‘Je hebt nog 2.500, misschien 3.000 weken’, sprak Nader zijn jonge publiek toe. Wat wilden de studenten doen met de rest van hun leven? Hoe wilden ze straks terugkijken op hun loopbaan? Verlaag jezelf niet, pleitte de advocaat, door je talenten te verkopen aan de hoogste bieder. In feite had Nader dezelfde boodschap als 47 jaar eerder, op die vrijdagavond in 1968, toen hij de eerste lichting van zijn Raiders rekruteerde.

Jullie staan op het punt je leven te vergooien. Maar het is nog niet te laat.

Meer lezen?