Nee, VVD: wie demonstreert, hoeft niet normaal te doen. De rechtsstaat is er ook voor de lastpakken

Deze verkiezingen gaan over de provincies en de waterschappen, maar bij de VVD zijn ze zo dol op law and order dat ze het niet konden laten.

In een filmpje dat de partij vrijdag verspreidde, plakt de VVD de volgende beelden aan elkaar: een klimaatactivist vastgelijmd op een talkshowtafel, opgeschoten mannen in blackface die anti-zwarte-piet-demonstranten belagen, een kale man die zijn gezicht aan de lijst van het Meisje met de parel vastplakt, en boerenjongens die op volle kracht op politiebusjes inbeuken.

‘Zij gaan stemmen’, eindigt het filmpje. ‘U toch ook?’

Bij de VVD vonden ze dit een goed idee: vreedzame klimaatactivisten over één kam scheren met mensen die geweld plegen tegen politieagenten en tegen actievoerders van Kick Out Zwarte Piet. Die laatsten werden vorig jaar in Staphorst met vuurwerk en eieren belaagd nadat ‘zwarte pieten’ hun auto’s hadden tegengehouden.

Amnesty Nederland noemt het filmpje ‘onbegrijpelijk en schadelijk’. ‘Het geweld tegen vreedzame demonstranten is totaal onvergelijkbaar met de protestacties van klimaatdemonstranten’, zegt woordvoerder Marjon Rozema. ‘In de klimaatprotesten was geen sprake van geweld tegen personen, en alleen bij de protestactie in het museum is (onbedoeld) schade aan de lijst ontstaan, die snel hersteld kon worden.’

Maar bij de VVD zijn lastpakken lastpakken en ontregelende klimaatdemonstraties geen legitieme vormen van protest. De partij ziet liever dat mensen ‘op een normale manier aandacht vragen voor hun idealen’.^*

Demonstreren moet kunnen

Jan van Zanen (VVD), burgemeester van Den Haag, vindt dat het blokkeren van een snelweg ‘misbruik van het demonstratierecht’ is. Hij had er ‘zeer veel begrip’^* voor dat het OM in januari besloot om acht activisten van Extinction Rebellion preventief te arresteren wegens opruiing. Afgelopen zaterdag zette hij drie waterkanonnen in om de laatste ‘rebellen’ van het asfalt te krijgen.

‘Eigen schuld, dikke bult’, zei Mark Rutte daarover.^*

Maar een verkeersblokkade kan wel degelijk een legitieme vorm van protest zijn, zegt Gerbrig Klos, senior medewerker bij Amnesty en gespecialiseerd in het demonstratierecht. ‘Demonstranten moeten de ruimte krijgen om op de door hen gekozen wijze hun boodschap duidelijk te maken. Ook als dat enige overlast geeft’.^* In het geval van de A12-blokkade kon de politie eenvoudig de weg afzetten en het verkeer omleiden.

Als het al noodzakelijk is om in te grijpen, dan moet dat op de minst ingrijpende manier

‘De gemeente en politie moeten uitgaan van de vreedzaamheid van de demonstratie en die zoveel mogelijk faciliteren’, zegt Klos. ‘Ingrijpen kan en mag pas wanneer dat strikt noodzakelijk is in het licht van een legitiem doel, zoals de bestrijding van strafbare feiten of vanwege de veiligheid.’ 

Het is aan de burgemeester om die verschillende belangen tegen elkaar af te wegen en te bepalen of en hoe een demonstratie mag plaatsvinden. Demonstranten hebben geen carte blanche, benadrukken juristen, en in het Nederlands recht is zelfs de doorstroom van het verkeer een legitieme reden om een protest te beperken of beëindigen.

Maar als het al noodzakelijk is om in te grijpen, dan moet dat op de minst ingrijpende manier, zegt Klos. Over de inzet van waterkanonnen is de mensenrechtenorganisatie dan ook zeer kritisch.

Alles voor de veiligheid

Volgens de gemeente werden de drie ‘waterwerpers’ in stelling gebracht ‘omdat aan het begin van de actie een dreigende situatie voor politiepersoneel en -paarden ontstond’.^* Waar die dreiging uit bestond laat de gemeente in het midden, maar het is duidelijk dat de hele demonstratie werd behandeld als een veiligheidsrisico.^*

Dat past in een bredere trend. Met een beroep op de openbare orde en de veiligheid worden demonstranten in Nederland onnodig veel beperkingen opgelegd, constateerde Amnesty eerder. Volgens de organisatie staat het demonstratierecht onder druk.

Bovendien verzamelt de politie op grote schaal persoonsgegevens van demonstranten, zo toonde onderzoeksplatform Investico vorige week aan. Soms worden het adres, burgerservicenummer en de geboortedatum van demonstranten honderden keren opgevraagd door politieagenten. De politie zou hierbij juist terughoudend moeten zijn, zeggen experts, maar zelfs kinderen en familieleden van demonstranten werden nagetrokken. Dat riekt naar ongereguleerde surveillance.^*

En waarom? De demonstranten van Extinction Rebellion zijn bij uitstek vreedzaam. Hun acties verlopen gemoedelijk, ze bedreigen geen agenten en verzetten zich niet tegen arrestatie; ze lieten nota bene een orkest spelen op de snelweg. Terwijl de zevende symfonie van Beethoven te horen was, riep de politie om dat de activisten moesten wegwezen en dat er anders ‘water tegen u gebruikt zal worden’.^*

Tijdens de ontruiming van de demonstratie werden mensen die geen enkele bedreiging voor de politie vormden natgespoten, en werd een aantal demonstranten geslagen of geschopt.

Als macht boven recht gaat

De politie voert geen VVD-agenda uit, dat moge duidelijk zijn: politieagenten handhaven de wet en voeren de opdrachten van de burgemeester uit. Maar dit stevige optreden in naam van orde en veiligheid past wel naadloos in de rechtse tijdsgeest, waarin de overheid anderen gretig op de vingers tikt als ze de wet overtreden, maar het er zelf niet zo nauw mee neemt.

En ook dat past in een trend. De rechtsstaat in Nederland wordt niet alleen aangetast door jarenlange bezuinigingen op de rechterlijke macht, maar ook door politieke partijen die openlijk oproepen tot discriminatie,^* en door de structurele schending van de mensenrechten van vluchtelingen en asielzoekers.^* Alsof dat niet genoeg was, wil een rechtse meerderheid in de Tweede Kamer het nu ook moeilijker maken voor stichtingen en belangengroepen om via de rechter op te komen voor algemene belangen.

In klimaat- en stikstofzaken zoals die van Urgenda en Mobilisation for the Environment (MOB) zou dan eerst getoetst moeten worden of die organisaties wel ‘representatief’ zijn – of zij wel een algemeen belang mogen vertegenwoordigen, of in werkelijkheid opkomen voor een veel kleiner, specifiek belang.

In plaats van hun zorgen serieus te nemen, proberen rechtse partijen de slagkracht van ‘lastige’ organisaties te verkleinen

Daarmee doen de rechtse partijen afbraak aan een zorgvuldig opgebouwde traditie in het Nederlands recht: tot nu toe was het feit dat niet elke Nederlander instemt met de zaak die door een stichting of belangengroep wordt bepleit, juist geen reden om die zaak niet te behandelen. Dat maakte het mogelijk om voor de rechter te procederen over netelige kwesties als stakingsrecht, abortus, euthanasie en klimaatverandering.

Maar voor de rechtse partijen gaat macht steeds meer boven recht, en hun verlangen naar orde en veiligheid te vaak boven de rechtsstaat. In plaats van hun zorgen serieus te nemen, proberen zij de slagkracht van ‘lastige’ organisaties te verkleinen door de mogelijkheden af te zwakken die het recht hen biedt. Het is symptoombestrijding voor gevorderden, die afbreuk doet aan de rechtsstaat.

De kans is groot dat dit de komende jaren erger wordt, als door BBB-bevolkte provinciebesturen weigeren het landelijke stikstofbeleid uit te voeren en de rechter blijft vonnissen dat dit toch echt moet. Raad maar eens wie er dan onder vuur komt te liggen: de rechter in toga is al bijna net zo vervelend als de klimaatactivist op de snelweg…

Laten we vandaag stemmen op partijen die onze problemen willen oplossen binnen de kaders van de rechtsstaat. Partijen dus, die pal voor de democratische rechtsstaat staan. Partijen die weten dat Europees natuurbeleid ons beleid is. En die daar in de provincies, in de waterschappen en in de Eerste Kamer voor zullen staan – voor de belangen van de Nederlandse bevolking op de korte én de lange termijn.

Meer lezen?