Moet je een bedelaar geld geven?

Ben ik een gratis-geldevangelist of een huichelaar?

Die vraag stelde Chris Blattman, onderzoeker aan de Universiteit van Columbia (New York), zichzelf een paar weken geleden. Iedere dag liep hij langs een bedelaar, die naast de groentewinkel in zijn appartementencomplex stond. En iedere keer als de man vroeg om wat wisselgeld, was het antwoord van Blattman kort maar krachtig.

Nee.

En geef hem eens ongelijk. Veel hulpverleners raden af om zomaar geld te geven aan daklozen. Ze zullen het wel besteden aan drugs of alcohol, klinkt het dan. Iemand die bedelt, weet niet wat goed voor hem is. Dus loop die bedelaar voorbij en gooi je wisselgeld in de collectebus van een goed doel. Zo simpel is het, dacht ook Blattman.

Maar inmiddels is hij aan het twijfelen geslagen. Blattman is namelijk een van de belangrijkste onderzoekers naar ‘cash transfers’, oftewel: gratis geld voor arme mensen. Van Mexico tot Zuid-Afrika en van India tot Brazilië blijkt keer op keer dat gratis geld helpt. Het is zelfs een van de best onderzochte vormen van armoedebestrijding. Tal van studies van over de hele wereld laten zien dat het zowel op de lange als op de korte termijn, zowel op grote als op kleine schaal, een zeer succesvol en efficiënt instrument is.

Wat is verspilling?

Natuurlijk, mensen met geld maken zich nogal eens druk of mensen zonder geld wel met geld kunnen omgaan. Maar wat is nu echt ‘verspilling’ – een dakloze die een pakje Marlboro koopt, of de welgestelde die de helft van zijn eten weggooit en de meeste kleren in zijn inloopkast nooit draagt? Hoe het ook zij: de meeste armen weten dondersgoed hoe ze hun geld moeten besteden.

Wat is nu echt ‘verspilling’ – een dakloze die een pakje Marlboro koopt, of de welgestelde die de helft van zijn eten weggooit en de meeste kleren in zijn inloopkast nooit draagt?

Onderzoekers van de Wereldbank rapporteerden onlangs dat in 82 procent van de onderzochte gevallen (in Afrika, Latijns-Amerika en Azië) de alcohol- en tabaksconsumptie zelfs daalt als je armen gratis geld geeft. Sterker nog, in Liberia onderzocht Blattman wat er gebeurt als je 200 dollar geeft aan de minst verantwoordelijke armen die je maar kunt vinden: alcoholisten, drugsverslaafden en criminelen in sloppenwijken. Drie jaar later bleek dat ze hun geld hadden besteed aan voedsel, kleren, medicijnen en het opzetten van nieuwe bedrijfjes. ‘Als zelfs deze mannen hun gratis geld niet verspillen’, schreef Blattman, ‘wie zou het dan nog wel doen?’

Armen in rijke landen misschien? In 2007 experimenteerde New York nog met cash transfers voor arme gezinnen. Toegegeven, het experiment was nogal bureaucratisch opgezet, met maar liefst 22 verschillende handelingen waarmee iets kon worden verdiend (denk aan: je kind naar school sturen, naar de tandarts gaan, een examen halen). Toch leverde het programma een paar mooie resultaten op: armoede en honger namen af, er werd meer gespaard, er werd beter gepresteerd op de middelbare school en ouders gingen meer werken. De hoofdonderzoeker concludeerde dat gratis geld ook in rijke landen ‘een verschil kan maken in de levens van arme gezinnen.’ 

Het leukste aan geld is dat je er dingen mee kunt kopen die je nodig hebt, in plaats van dingen waarvan experts denken dat je ze nodig hebt

Geld is flexibel. Geld is efficiënt. Het leukste aan geld is dat je er dingen mee kunt kopen die je nodig hebt, in plaats van dingen waarvan experts denken dat je ze nodig hebt. Talloze hulporganisaties en overheden denken nog dat zij het beste weten wat goed is voor hun armen. Dan investeren ze bijvoorbeeld in scholen, zonnepanelen of koeien. En natuurlijk, een koe is beter dan geen koe. Maar wat mag het kosten? Blattman verwijst naar een Rwandese studie die schat dat het doneren van één zwangere koe, inclusief koeienmelkcursus, zo’n 3000 dollar kost. Dat staat in Rwanda gelijk aan vijf jaarinkomens. Of neem de wirwar aan cursussen die aan armen wordt aangeboden in opkomende landen: steeds blijkt dat ze veel kosten en weinig opleveren, of het nu gaat om leren vissen, lezen of ondernemen.

Ook westerse overheden geven graag spullen, bonnen of cursussen, om te voorkomen dat arme mensen domme dingen kopen. Maar uit steeds meer onderzoek blijkt dat deze paternalistische aanpak niet deugt. Mexico experimenteerde onlangs nog met gratis geld in plaats van voedselbonnen. En waar werd dat geld vervolgens aan uitgegeven? Je raadt het al: voedsel. Er was wel één belangrijk verschil: van iedere peso aan voedselbonnen ging 20 cent op aan bureaucratie. In het het geval van de cash transfer was dat slechts 2 cent.

Tijd voor een experiment

Toch blijft de vraag staan: moet je geld geven aan bedelaars? Natuurlijk, een paar euro voor een dakloze in Nederland is niet vergelijkbaar met de grootschalige onderzoeken naar het effect van cash transfers. En het lijkt me ook een beter idee om geld te geven op basis van objectieve gegevens, in plaats van op hoe zielig iemand er toevallig uitziet.

Maar het werk van wetenschappers als Blattman zet wel aan het denken. Zou het niet een goed idee zijn om ook in Nederland te onderzoeken wat er gebeurt als je armen zomaar geld geeft? En dan zonder het hele bureaucratische en betuttelende apparaat dat we de verzorgingsstaat noemen? Misschien dat een fonds, bank of ander groot bedrijf zo’n experiment zou kunnen financieren – dat zou een mooi staaltje maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn. ‘Waarom zouden we het niet proberen?’ vraagt Blattman zich af.

Wie ondertussen waar wil hebben voor zijn donatie, kan het beste geld geven aan GiveDirectly. Dat is een organisatie die beurzen overmaakt aan extreem arme mensen in Kenia. Met een paar honderd euro zet je hun leven al op zijn kop, zo blijkt uit een grondige studie van het Massachusetts Institute of Technology. In een recente peiling vertelde een van de ontvangers dat hij het geld had gebruikt om een kettingzaag aan te schaffen. De man verhuurt zijn diensten nu aan mensen die hout nodig hebben, of een huis willen bouwen.

‘Voor zover we weten, is er geen goed doel dat kettingzagen uitdeelt,’ merkt een medewerker van GiveDirectly droogjes op. En dat is precies het punt: er is geen hulpverlener die weet wie zo’n zaag nodig heeft. De echte ontwikkelingsexperts, dat zijn de armen zelf.