Crisis in Den Haag? Wat, crisis? ‘Ik denk dat we er wel uitkomen’, zei de premier na weer een nacht praten. Waar uit? Iedereen is crisismoe. Toch hebben we een forse politieke crisis – op minstens drie niveaus.

Op de eerste, meest acute laag gaat het grote surplace van dit moment over de neteligste van alle kwesties: wat doet het kabinet met stikstof – zonder de sleutels 100 procent aan BBB te overhandigen, maar wel met inschakeling van de provincies die allemaal nieuwe BBB-besturen krijgen?

Het land zit op slot. Wegenbouw, woningbouw, vliegveld Lelystad; niks kan meer. De Raad van State mogelijk met een nieuwe stikstofuitspraak, die het verlenen van vergunningen nog ingewikkelder maakt. De industrieel uitgerolde boerenvlaggen hangen weer triomfantelijk rechtop. Tussen berusting en paniek kijken de regerende partijen in de koplampen van de wet en het protest.

Voor uitstel, het vertrouwde politieke duizenddingendoekje, is geen tijd meer, waarschuwde En toch is dat waar het kabinet, in lijn met BBB, CDA en VVD op afkoersen. D66 houdt vast aan het coalitieakkoord dat halvering van de stiktofuitstoot per 2030 voorschrijft – al staat in de wet 2035.

Wie knippert het eerst?

Is de wil om door te gaan er nog wel?

Op laag twee zeurt en zaagt de vraag door de coalitie: hebben de vier kabinetspartners nog wel de politieke wil en kracht om samen door te gaan? Het CDA is labiel na de nieuwe dreun bij de laatste verkiezingen. Voorman Wopke Hoekstra lijkt beland in een permanente proeftijd. De afdelingen in het land wenden de steven richting BBB. Als zij dat landelijk afdwingen, komen fractie en partijleiding voor de verscheurende vraag: breken of eindeloos pappen en nathouden?

Kaag moet nu bewijzen de flexibiliteit en het politieke talent te hebben om met behoud van de eigen principes tastbare empathie te tonen met de velen die zich genegeerd voelen

Bij de VVD is de onzekerheid groter dan men in de gouden Ruttejaren ooit gewend was. Zijn deelname aan de Statenverkiezingen hebben geen noemenswaardige premierbonus opgeleverd. De gedroomde opvolger Edith Schippers bleek het roer niet moeiteloos te kunnen overnemen en een andere duidelijke plaatsvervanger is niet in zicht. Er is even geen antwoord op de vermoeide splitsing tussen de rechtse ondernemersvleugel en de liberale middenvleugel.

D66 houdt vast aan het coalitieakkoord, terwijl duidelijk is dat na de BBB-boodschap van de kiezer een nieuwe aanvliegroute van stikstof- en meer problemen van de niet-leverende overheid geboden is. De belofte-Kaag moet nu bewijzen de flexibiliteit en het politieke talent te hebben om met behoud van de eigen principes tastbare empathie te tonen met de velen die zich genegeerd voelen. De ooit door Bas de Gaay Fortman geroemde zou haar bij de uitoefening van het politieke ambacht goed van pas komen.

En de ChristenUnie onder de nieuwe leiding van Mirjam Bikker? Ook al getroffen door teruglopende trouw van de vaste achterban. Zij zou de kans kunnen grijpen om als verbinder het schip op koers te houden, en BBB aan boord te hijsen.

Vluchten in de vertrouwde rampdossiers

De eerste tekenen waren na het ingelaste coalitieoverleg van dinsdag niet bemoedigend. Rutte leek te vluchten in de vertrouwde rampdossiers van de Toeslagenaffaire, asiel/migratie en de Groninger gasschade, om maar niet te hoeven benoemen dat de kern van het kabinet uiterst vloeibaar is geworden.

Donderdagavond en -nacht kwam de top weer bij elkaar om elkaars nieren te proeven. Na de ministerraad van vrijdag ging het spoedberaad verder, zonder dat een brief was geproduceerd met oplossingen voor ál die grote probleemonderwerpen. Die brief zou de basis moeten zijn van het Kamerdebat over de verkiezingsuitslag van volgende week.

Het beeld van de eenzame Mark Rutte, die in het holst van de donderdagnacht langs het Mauritshuis naar huis wandelde, leek aan de aandacht van alle imagobouwers te zijn ontsnapt.

Zo’n brief kan na een paar dagen crisisberaad onmogelijk oplossingen brengen voor de hardnekkige problemen met toeslagen- en Groningenreparaties, asielstroom en stikstofoverschotten, waar dat de afgelopen jaren niet is gelukt. Temeer daar het modderende midden nog steeds niet openlijk heeft geanalyseerd waarom die teleurstellingen vrijwel voorspelbaar waren – want een gevolg van de uitholling van de overheid als dienaar van het publiek belang.

Intussen is het overleven van het kabinet een dubbeltje op zijn kant geworden

Kamer en kabinet hebben elkaar, namens een ongedurige samenleving, de laatste jaren steeds meer opgejaagd en snelle oplossingen geëist voor de eerder – zonder voldoende nadenken – verlangde aanpak van toen als acuut beleefde problemen. De cascade van ingezette lapmiddelen heeft het over het algemeen erger gemaakt.

Intussen is het overleven van het kabinet een dubbeltje op zijn kant geworden. Ondanks het tijdelijk uitstel van executie. Niemand heeft belang bij snelle Kamerverkiezingen. De vier die na een jaar formeren pas ruim een jaar samen regeren niet, maar BBB ook niet. Het is voor de winnaars van 15 maart lastig genoeg de provinciebesturen goed bezet te krijgen. Een voorspelbare overwinning in Den Haag zou LPF-achtige taferelen kunnen veroorzaken. Om maar te zwijgen van het spektakel als er ook een Lijst Omtzigt meedoet.

Of: de implosie van het nazuilse bestel

Zo tekent zich op de derde, diepste laag de implosie van het politieke bestel van na de jaren zeventig/tachtig van de vorige eeuw af. Nadat de klassieke zuilen (christendemocraten, sociaaldemocraten en liberalen) met de kabinetten-Lubbers, -Kok, -Balkenende en vier keer -Rutte hun zetelovermacht en daarmee gestaag hun greep verloren, raakten steeds meer kiezers op drift. Enige tientallen procenten zochten hun heil op de flanken, velen volgden per verkiezing hun verontwaardiging van het moment.

Die versplintering kan op den duur leiden tot een situatie zonder logische of werkbare meerderheden. De traditionele grote partijen zijn gekrompen tot kleine of hoogstens middelgrote partijen. Een veelheid aan kleine partijen, vooral rechts van de VVD en het CDA, heeft geen serieuze ambitie om mee te gaan regeren.

Als het regerende midden (VVD, CDA, D66 en ChristenUnie), zo nodig aangevuld met PvdA en GroenLinks, geen stabiele bestuurscoalitie meer weet op te brengen, kan alleen samenwerking met BBB in de huidige omstandigheden leiden tot regeerbare verhoudingen.

Het blijft tot uiterlijk 30 mei onduidelijk hoeveel Eerste Kamerzetels de coalitie in de wacht sleept. De kans bestaat dat de vier regeringspartijen genoeg restzetels bij elkaar kunnen pokeren om ook over links belangrijke kwesties als stikstof- en overige klimaatmaatregelen Maar het blijft de vraag hoe duurzaam dat zou zijn, als het CDA dat al aandurft.

Behalve de cijfers en de zetels, is er ook zoiets als de dynamiek van de recente Statenverkiezingen. De overweldigende kiezersbeweging was protest tegen de incompetente overheid die grote groepen laat vallen. Die dynamiek maakt serieuze samenwerking met BBB logisch en te verkiezen boven het verlengen van de lijdensweg van het traditionele midden.

BBB lijkt zich grondig te hebben voorbereid op vermijding van het LPF-scenario, maar het moet blijken of én ideeën én menskracht voldoende aan de maat zijn om het verlamde bestuur vlot te trekken, met medewerking van de partijen die eens het land bestuurden alsof het van hen was.

Noot van de redactie: Aangepast aan de laatste ontwikkelingen op vrijdagavond 31 maart (21:30).

Meer lezen?

De enige werkbare optie voor dit kabinet: een proefhuwelijk met BBB Op 15 maart werd het politieke landschap drastisch omgeploegd. De BoerBurgerBeweging haalde met 20 procent van de stemmen een ongekende overwinning. Die vraagt om een ongekende reactie. Politiek dagboek over een kans uit duizenden om Den Haag door elkaar te schudden. Ga naar dit artikel Welkom bij Projectbureau Provincie, voor alle Lastige Zaken waar Den Haag niet uitkomt Op 15 maart worden voor vier jaar nieuwe Provinciale Staten gekozen. De regering in Den Haag schuift provincies steeds meer langdurige (en taaie) taken toe, maar biedt er slechts tijdelijke potjes geld voor. Politiek Dagboek over de provincie als kluskantoor Lastige Zaken. Ga naar dit artikel