Een betere wereld begint bij minder bezit, laat dit boek zien

Dat het gebruik van fossiele brandstoffen bijdraagt aan klimaatverandering, weten oliebedrijven als Shell^* en ExxonMobil^* al sinds de jaren zeventig.

Dat betekent dat ze al vijftig jaar de tijd hebben gehad om over te schakelen op hernieuwbare energiebronnen. En toch hebben ze dat nog altijd niet gedaan.

Je zou kunnen zeggen dat dit logisch is. Oliebedrijven zijn immers niet op aarde om de planeet te redden, maar om winst te maken. En zolang fossiele brandstoffen goed geld opleveren, is er voor hen geen reden om het verdienmodel overboord te gooien. Dat is nou eenmaal hoe de economie werkt.

Ho, wacht, zeggen onderzoekers Adrienne Buller en Mathew Lawrence in hun boek Owning the Future.

Dat is niet hoe de economie werkt, dat is hoe wij de economie hebben ingericht. De economie is geen toevallig of natuurlijk proces, maar een systeem gevormd door een enorme berg regels, wetten en verdragen. Over zaken als eigendom, rechtspersonen en belastingen, bijvoorbeeld.

Al die afspraken zijn het resultaat van politieke keuzes – en dat betekent dus dat we ook hele andere keuzes kunnen maken.

Onze eigen wensen en behoeften centraal

Dat is precies wat er moet gebeuren als we de grote problemen van onze tijd willen oplossen, betogen Buller en Lawrence. Niet alleen klimaatverandering, maar ook de opkomst van autoritaire leiders, het gevaar van een nieuwe pandemie en de toenemende concentratie van geld en macht bij grote investeringsbedrijven als BlackRock.

Simpel gezegd komt hun voorstel hierop neer: laten we de economie zo inrichten dat onze eigen wensen en behoeftes worden vervuld – in plaats van bedrijven de kans te geven zoveel mogelijk winst te maken.

De auteurs weten niet alleen aannemelijk te maken dat het anders moet, maar ook dat het anders kán

Dat klinkt aan de ene kant als iets totaal vanzelfsprekends, en aan de andere kant als een nogal ambitieus en utopisch project. Het knappe is dat Lawrence en Buller niet alleen aannemelijk weten te maken dat het anders moet, maar ook dat het anders kan.

Dat begint bij ons voor te stellen hoe dat eruit zou kunnen zien, een economie waarin de wensen en behoeftes van alle mensen centraal staan.

Stel: we geven bedrijven als Shell een stuk minder invloed op de energietransitie. Zouden we dan ook onze kaarten inzetten op elektrische auto’s? Of zouden we gaan voor slimmer, betaalbaarder en comfortabeler openbaar vervoer?

Stel: we laten niet de medicijnfabrikanten bepalen welke medicijnen zij ontwikkelen, maar beslissen democratisch waar de meeste behoefte aan is. Zouden we dan ook de markt overspoelen met Viagra? Of zouden we meer geld investeren in het ontwikkelen van nieuwe antibiotica, nu steeds meer bacteriën resistent raken tegen de bestaande soorten?

Stel: we laten alle werknemers van een bedrijf beslissen hoe het arbeidsproces wordt ingericht. Zouden zij efficiëntie en winstgevendheid als leidende factoren beschouwen? Of zouden zij kiezen voor werkplezier en ruimte voor creativiteit?

Oké, dat was het makkelijke deel. Maar hoe komen we daar dan? Door de economie democratischer te maken, stellen Buller en Lawrence.

De economie kan democratischer

Om dat te bereiken moeten eigendomsrechten minder absoluut worden. Nu is bezit is de meest bepalende ordenende factor in onze samenleving, leggen ze uit.

Neem grondbezit. Wat telt zwaarder, het recht van de grondeigenaar op exclusief gebruik van de grond? Of het recht van een ander op onderdak en voedsel?

Toch meestal het eerste, en het is de vraag of dat nou eigenlijk is wat we willen. Dat je iets kunt bezitten waar andere mensen niet zonder kunnen, is een bron van onrechtvaardigheid, stellen Buller en Lawrence. Het leidt tot schaarste en stelt eigenaren in staat goed geld te verdienen aan de noden van anderen.

Maar net zomin als de economie, is bezit is een vaststaand en natuurlijk fenomeen. Ook onze definitie van bezit is eigenlijk gewoon een setje afspraken.

Dat daarin een verschuiving mogelijk is, blijkt wel uit recente rechtszaken tegen Shell. Zo oordeelde de Nederlandse rechtbank in 2021 dat Shell verantwoordelijk is voor olielekkages in Nigeria en de boeren daar een schadevergoeding moet betalen. Een duidelijke keuze voor het recht op leven en gezondheid boven het recht om je grondeigendom te exploiteren, volgens Buller en Lawrence – en daarmee een historische breuk met het definiëren van bezit in kapitalistische termen.

Politiek en economie zijn geen gescheiden werelden

Als we niet langer bezit, maar behoefte centraal stellen, opent dat de mogelijkheid om basisvoorzieningen zoals grond, water, elektriciteit en internet als publiek eigendom te gaan zien. Die we vervolgens gezamenlijk kunnen beheren via democratische overlegstructuren.

Er is geen enkele reden om de democratie te beperken tot parlement en gemeenteraad

We zijn gewend politiek en economie als twee gescheiden werelden te beschouwen, maar dat is onzin, volgens de auteurs. Er is geen enkele reden om de democratie te beperken tot parlement en gemeenteraad. Ook bedrijven kunnen bijvoorbeeld prima democratisch worden bestuurd.

Bij grote bedrijven zijn het nu de aandeelhouders die op grond van hun eigendomsrechten de koers van het bedrijf kunnen bepalen. Maar het zijn de werknemers die het risico lopen om hun baan te verliezen als het mis gaat. Of om ziek thuis te komen zitten met een burn-out of de gevolgen van een ongeluk tijdens het werk.

Laat de werknemers daarom zelf beslissen, stellen Buller en Lawrence voor. Geen aandeelhoudersvergaderingen meer, maar one worker, one vote. En iedere afdeling vertegenwoordigd in het bestuur.

Meer zeggenschap voor burgers

Het bedrijf is dus een prima plek om te beginnen met een democratischer economie, volgens Buller en Lawrence.

In de praktijk gebeurt het natuurlijk ook al, in coöperaties bijvoorbeeld. Maar ook ziekenhuizen, elektriciteitsbedrijven en woningcorporaties kunnen heel goed democratisch worden bestuurd. En uiteindelijk moet de hele economie democratischer worden: op lokaal, nationaal en internationaal niveau.

Zeker nu we voor grote uitdagingen als de energietransitie en de wooncrisis staan, lijkt dat een heel wat minder riskante strategie dan belangrijke beslissingen over te laten aan aandeelhouders op zoek naar rendement.

Buller en Lawrence pretenderen overigens nergens dat dit een simpele weg is. Of dat zij alle antwoorden hebben. Maar ze maken wel duidelijk dat het de moeite waard is om te vechten voor meer zeggenschap over de dingen die belangrijk voor ons zijn. En dat wat wij daarover te zeggen hebben ertoe doet.

Meer lezen?