Miljoenen zonnepanelen maken nog geen rechtvaardige samenleving

Waarom vinden jullie dat zo zonde?

Bosman: ‘Experts en beleidsmakers sturen nu alleen op CO2-reductie. Daardoor wordt de transitie een abstract, technocratisch verhaal over "haalbaar en betaalbaar" afkomen van CO2. Ik vind het prima dat beleidsmakers in Brussel over CO2 praten, maar maak het ook concreet. Veel mensen hebben bijvoorbeeld schimmel in hun huis, of een heel hoge energierekening. Als je woningen gaat verduurzamen, dan gaat het óók om een verbetering van leefkwaliteit en comfort. Daarmee wordt tastbaar wat de toegevoegde waarde van de transitie kan zijn. Het wordt een veel positiever verhaal.’

Diercks: ‘De energietransitie is ook een zoektocht naar een meer rechtvaardige samenleving. Hoe ga je om met de leefbaarheid van de planeet richting toekomstige generaties en mensen die nu al met klimaatverandering geconfronteerd worden? We moeten de vraag blijven stellen: voor wie is een oplossing rechtvaardig?’

‘Kijk naar de elektrische auto. De eendimensionale oplossing is: we halen de verbrandingsmotor eruit en zetten de elektrische motor erin. Dan heb je een duurzamere auto, maar je hebt nog steeds veel energie nodig om één persoon te verplaatsen, de bouw kost heel veel grondstoffen, en het probleem met luchtvervuiling verdwijnt ook niet helemaal, want de banden slijten over het asfalt.’^*

‘Bovendien verandert de elektrische auto niets aan "mobiliteitsarmoede": een groep mensen die zich moeilijk van A naar B kan verplaatsen omdat ze daar geen geld voor hebben, of omdat er geen bushalte meer is in hun dorp. Dus de deeloplossing "elektrische auto" reproduceert onrechtvaardigheden die in het huidige systeem zitten. Het is een gemiste kans als de transitie alleen maar een poging is om ons huidige leefpatroon minder schadelijk te maken.’

Veel mensen hopen op een soepele overgang van fossiel naar duurzaam, maar uit transitieonderzoek blijkt dat nieuwe technologie onvermijdelijk ook leidt tot machtsverschuivingen, toch?

Bosman: ‘Als je kijkt naar toekomstscenario’s voor energie, dan worden wind en zon meestal gezien als de grootste energiebronnen, en die produceren voornamelijk elektriciteit. Dus elektriciteit gaat een veel grotere rol spelen in het energiesysteem dan nu. Dat betekent dat er veel meer hoogspanningskabels zullen komen, maar ook meer mogelijkheden voor de opslag van stroom. En dat betekent weer dat netbeheerders zoals TenneT en Alliander een belangrijkere stem krijgen in het energiedebat.’

‘De netbeheerders gaan weer kijken: hoe kunnen we samenwerken met energiecoöperaties in dorpen en gemeentes, en met al die mensen die zonnepanelen op hun dak leggen en daarmee energieproducent zijn geworden? Mensen worden zo minder afhankelijk van grote bedrijven die energie voor hen produceren. Dus doordat de technologie verandert, veranderen ook de verhoudingen in de maatschappij.’

Waarom is geleidelijke verandering van het bestaande systeem niet genoeg?

Bosman: ‘Omdat het systeem tegen grenzen aanloopt. Er komt een moment dat je er met kleine stapjes niet meer komt. Dan wordt een echt andere aanpak noodzakelijk en ontstaat daar ook ruimte voor.’

Diercks: ‘Het helderste voorbeeld is de snelweg. We hebben wegen aangelegd om auto’s makkelijk van A naar B te kunnen laten gaan, en dat is een groot succes. Komen er meer auto’s, dan verbreed je de weg. En dat is weer een groot succes, en als gevolg daarvan gaan mensen verder weg van hun werk wonen, en meer rijden, en zo komen er nog meer auto’s, en dan verbreed je de weg nog een keer… Dat kun je een aantal jaar faciliteren met stapsgewijze verbeteringen.’

Nieuwe ideeën en nieuwe manieren van organiseren zijn net zo belangrijk als nieuwe technologie

‘Maar op een gegeven moment zijn die stapsgewijze verbeteringen zelf onderdeel van het probleem geworden: een extra rijbaan leidt tot meer fijnstof, CO2 en blik in de stad. Dan moet je echt naar fundamenteel andere oplossingen kijken. Dat kan ook tot conflict leiden, omdat je letterlijk tegen beleidsmakers en bestuurders zegt: “Maak plaats voor andere perspectieven, voor andere mensen met andere ideeën en andere netwerken die nu niet gehoord worden.”’

Waar zie je dat conflict bijvoorbeeld?

Diercks: ‘Bijvoorbeeld rond de verbreding van de A27 bij Amelisweerd. Daar zijn mensen opgestaan die zeggen: “Wij willen die verbreding niet, en wij denken dat er alternatieven zijn.” Uiteindelijk hebben de provincie en de gemeente samen een alternatief plan ingediend om te voorkomen dat die verbreding er komt.’

‘Het is verbluffend te zien hoe simpel de oplossingen in dat plan zijn: de maximumsnelheid verlagen zodat er meer rijbanen op een stuk weg passen; afspraken maken met bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en publiekstrekkers om te kijken of ze mensen buiten de spits kunnen laten rijden; en meer inzetten op fiets, ov en mobiliteitsknooppunten. Allemaal dingen waarvan we eigenlijk al langer weten dat ze moeten gebeuren, maar die blijven liggen omdat we die perspectieven niet serieus nemen en de problemen gewoon blijven oplossen vanuit het bestaande systeem.’

Jullie noemen zulke alternatieve voorstellen ‘sociale innovatie’.

Diercks: ‘Nieuwe ideeën en nieuwe manieren van organiseren zijn net zo belangrijk als nieuwe technologie. Het uitdagen van ingesleten ideeën hoort ook bij de transitie: nieuwe denkbeelden en praktijken kunnen de maatschappij helpen een duurzamer pad in te slaan.’

Bosman: ‘Ik heb een halfjaar onderzoek gedaan bij netbeheerder Alliander,^* en ik kwam daar een ingenieur tegen die de energievoorziening in een nieuwe woonwijk moest ontwerpen. De projectontwikkelaar had mensen beloofd dat het helemaal duurzaam en energieneutraal zou worden, maar dat mensen nog wel op gas konden koken. De taak van Alliander was destijds nog om dan met een gasaansluiting te komen. Maar die ingenieur weigerde uit principe om een heel gasnet aan te leggen, alleen om op te koken. Dat escaleerde, en uiteindelijk zei Alliander: wij zijn daar wel toe verplicht, maar we gaan het niet doen.’

‘Ik zou dat sociale innovatie noemen. Maar dit werd door de strategieafdeling van Alliander niet meteen herkend. We zijn zó getraind op het herkennen van technologische innovatie als de belangrijkste ontwikkeling om de transitie door te maken. Maar hier werd een nieuwe praktijk ontwikkeld’ – namelijk: in weerwil van de verplichting voor de netbeheerder om een gasnet aan te leggen, toch gasvrij bouwen.’

‘En dat is een praktijk die je eigenlijk ook een podium zou moeten geven, en die je heel breed uit kunt rollen. Dat is uiteindelijk ook gebeurd: de wet is veranderd en het recht op gas is aangepast naar een recht op warmte.^* Alliander heeft daar een actieve rol in gespeeld.’

Wat zouden we kunnen winnen als we zulke sociale innovatie meer op waarde schatten?

Diercks: ‘Dat we activisme anders gaan zien. Als je een discussie wil hebben over de energieverspillende activiteiten die we de afgelopen tachtig jaar hebben ontwikkeld, dan is de reactie nu vaak: je bent onrealistisch, je zegt dingen die alleen maar tot weerstand leiden. Ik denk dat we sociale innovatie en activisme niet als tegenkracht, maar als bron van maatschappelijke vernieuwing moeten zien.’

Welke invloed heeft activisme op het publieke debat en de beleidsvorming?

Bosman: ‘De eerste “Taskforce Energietransitie” in Nederland, in 2004, werd voorgezeten door Rein Willems,^* destijds president-directeur van Shell Nederland. Ik denk dat anno 2023 de pleuris zou uitbreken en de hele A12 vol zou staan als de overheid zou voorstellen om iemand van Shell het hoofd van ons nationale klimaatplatform te maken.’

‘Oud Shell-topman Jeroen van der Veer vertelde in een recent interview in NRC dat de rode loper niet langer uitligt voor Shell-medewerkers. Dat is ook een gevolg van maatschappelijke druk. Voor Van der Veers wereld is dit bedreigend: hij signaleert terecht dat de fossiele industrie in toenemende mate haar maatschappelijke legitimiteit aan het verliezen is.’

‘Vanuit de transitiewetenschap zien we dit als een wenselijke ontwikkeling: het creëert ruimte voor andere mensen en organisaties met andere ideeën en perspectieven om hun oplossingen in te brengen, oplossingen die wellicht wél voorbij het eendimensionale denken gaan, en niet vast blijven houden aan het naïeve idee dat alles hetzelfde kan blijven, maar dan met duurzame technologie.’