Wat de generaties na ons nodig hebben: betere voorouders

Het belang van empathie loopt als een rode draad door het werk van de Brits-Australische politicoloog en filosoof Roman Krznaric.

Zo kun je in het door hem opgerichte Empathy Museum letterlijk in de schoenen van anderen stappen om meer te leren over hun leefwereld. En in zijn boek Empathie stelt Krznaric dat je inleven in anderen een onmisbare eigenschap is voor iedereen die de wereld wil veranderen.

In zijn boek De goede voorouder uit 2019 gaat hij nog een stapje verder. Daarin roept hij op om empathie te hebben voor de gigantische groep mensen die zelfs in de meeste democratische landen niet vertegenwoordigd worden: toekomstige generaties. Die miljoenen en miljoenen mensen hebben nog geen stem en kunnen dus niet zelf voor hun rechten opkomen, maar zullen wel de gevolgen ervaren van de keuzes die wij vandaag maken.

Ik vind deze benadering van Krznaric zo interessant, omdat veel democratieën – waaronder Nederland – langetermijnproblemen zoals klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, groeiende ongelijkheid en vergrijzing vooral als technische of economische vraagstukken benaderen. Terwijl dit volgens mij óók diep morele en democratische kwesties zijn.

Wie bepaalt voor toekomstige generaties hoe hun wereld eruit komt te zien? Moeten die daar zelf niet over meebeslissen? En hoe dan? Want als je nog niet geboren bent, is het lastig meepraten. Ik vroeg het aan Krznaric.

Hebben toekomstige generaties altijd al over jouw schouder meegekeken?

‘Nee, ze waren een enorme blinde vlek. Jarenlang heb ik als politicoloog artikelen geschreven over manieren om ondervertegenwoordigde groepen een stem te geven in de democratie. In al die jaren is het nooit bij me opgekomen dat toekomstige generaties daar ook bij horen: mensen die de gevolgen ondervinden van onze keuzes, maar daar niets over te zeggen hebben.’

Hoe werd je bewust van die blinde vlek?

‘Dankzij een citaat van Jonas Salk, de viroloog die een van de eerste succesvolle poliovaccins ontwikkelde. In een speech stelde hij de vraag: “Zijn wij goede voorouders?”^* Gedragen we ons op een manier die goed is voor degenen die na ons komen? Daar had ik nog nooit op die manier over nagedacht.’

‘Ik besefte dat niet alleen personen, maar ook politieke instituties zichzelf die vraag zouden moeten stellen: wat betekent het voor een partij, gemeenteraad, parlement of regering om het goede te doen voor toekomstige generaties? Alleen zijn de meeste democratieën helemaal niet ontworpen om op dat soort vragen antwoord te geven.’

Waarom niet?

‘De meeste westerse democratieën zijn ontstaan in de achttiende en negentiende eeuw – een tijd waarin er geen besef was van planetaire grenzen en waarin de natiestaat de norm was. Korte politieke cycli van vier of vijf jaar pasten daar prima bij.’

‘Maar inmiddels heeft de natiestaat plaatsgemaakt voor globalisme en kampen we met problemen zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies – langetermijnproblemen die geen rekening houden met landsgrenzen. Die problemen vragen dus om maatregelen waar je als politicus niet voor de volgende verkiezingen de vruchten van kunt plukken, omdat de effecten pas over decennia te merken zijn.’

Eigenlijk zouden democratieën dus toekomstinclusief moeten worden. Hoe zou dat eruitzien?

‘Dat kan allerlei vormen aannemen, en dat zal ook voor ieder land verschillen. Er wordt nu veel gesproken over het verlagen van de stemgerechtigde leeftijd, maar dat zal niet veel verschil maken. Dan houd je dezelfde politieke partijen, dezelfde lobbygroepen en hetzelfde mediaspel.’

‘De verandering moet fundamenteler zijn. Denk aan wetgeving die toekomstige generaties beschermt, aan politieke instituties die de specifieke taak hebben om latere generaties te vertegenwoordigen, en aan nieuwe vormen van democratie, zoals burgerberaden.’

Om met die eerste te beginnen: wetgeving die toekomstige generaties beschermt. Wat houdt dat in?

‘Wetgeving is essentieel – als je voor de wet niet bestaat, ben je rechteloos, kansloos. Denk aan vrouwen in vroegere tijden, of tot slaaf gemaakten.’

‘Wetgeving aanpassen om rekening te houden met toekomstige generaties gaat langzaam, maar toch is het opmerkelijk dat het wereldwijd al gebeurt. Kijk bijvoorbeeld naar de uitspraak van het Hooggerechtshof in Pakistan in een zaak over de uitbreiding van een cementfabriek. Daarin ging het over intergenerationele rechtvaardigheid en klimaatdemocratie. Volgens de rechter moet het hof in diens uitspraken ook rekening houden met mensen die pas over decennia geboren worden.’

‘Datzelfde besef zie je in rechtszaken op andere plekken, zoals de uitspraken in de Urgenda-klimaatrechtszaak. Of die van het Duitse Hooggerechtshof, dat in 2021 bepaalde dat de regering veel meer moet doen om toekomstige generaties te beschermen.’

In De goede voorouder schrijf je over politieke 'beschermers' van toekomstige generaties, zoals de parlementaire Commissie voor de Toekomst in onder meer Finland en Tunesië,^* en de minister voor de Toekomst in Zweden. Dat klinkt sympathiek, maar hebben die beschermers wel echt wat te zeggen?

‘In de praktijk is hun invloed beperkt. Veelzeggend is het lot van de Commissaris voor de Toekomst in Israël, die van het parlement de opdracht had gekregen om wetgeving die de lange termijn aanging goed te bekijken, en tegen te houden als die schadelijk was voor toekomstige generaties. Die functie heeft nog geen vijf jaar bestaan:^* toen vond het parlement dat de commissaris te veel macht had en is de functie opgedoekt.’

'Toekomstbeschermers’ zijn een brug naar een democratie waarin toekomstige generaties een stem hebben

‘In Wales is Sophie Howe door de premier aangesteld als eerste Commissaris van de Toekomst. Dankzij haar werk werd onder meer de bouw van een grote snelweg tegengehouden en ging de minister op zoek naar een meer duurzame oplossing. Maar eigenlijk was dat de uitzondering die de regel bevestigt, want ja, de invloed van zo’n commissaris is beperkt.’

‘Ik denk dat je deze “toekomstbeschermers” moet zien als een eerste stap, een brug naar een democratie waarin toekomstige generaties wel een stem hebben. Ook al is hun politieke invloed niet groot, dit soort functies laten zowel in de politiek als de samenleving het besef ontstaan dat er zoiets is als intergenerationele rechtvaardigheid.’

Je noemt ook burgerberaden als een manier om een stem te geven aan toekomstige generaties. Wereldwijd blijkt dat deelnemers daaraan vaak tot aanbevelingen komen die gunstig zijn voor de langere termijn – ook als die voor henzelf niet gunstig uitpakken. Ze houden dus rekening met toekomstige generaties, maar dat is toch iets anders dan hen echt een stem geven?

‘Dat klopt. Daarom maken steeds meer burgerberaden gebruik van een werkvorm die Future Design heet. Dan krijgt een aantal deelnemers de rol van een toekomstige generatie – mensen uit 2060 bijvoorbeeld, en vanuit die rol praten ze mee over de kwestie die voorligt. Dat gaat dus verder dan alleen rekening houden met de lange termijn. Future Design zou veel vaker toegepast kunnen worden in burgerberaden. Laat deelnemers zich inleven in de toekomst. Dat zorgt ervoor dat ze zich kunnen verbinden met elkaar, met het onderwerp én met toekomstige generaties.’

Empathie dus. Door de ogen van volgende generaties naar de wereld kijken. Maar het lijkt me moeilijk om je diep in te leven in mensen die je niet kunt zien of horen. Hoe kun je je dan toch in hen verplaatsen?

‘Ik mocht een tijd geleden de deelnemers aan een burgerberaad over biodiversiteit toespreken. Ik nam ze mee in een denkoefening: doe je ogen dicht en neem een kind in gedachten dat je dierbaar is. Doe een stap naar voren en probeer je dat kind voor te stellen als het 20 jaar oud is. Nog een stap, stel het kind voor als het 40 is, misschien inmiddels zelf kinderen heeft. Bij de laatste stap is dat kind 90 jaar oud.’

Iedereen heeft empathie voor toekomstige generaties in zich

‘Toen vroeg ik ze om aan een landschap te denken dat hen dierbaar was. Een rivier waar ze als kind in gezwommen hadden, de weilanden waar ze opgegroeid zijn. Mijn laatste vraag is om dan in gedachten naast die 90-jarige persoon te gaan staan en samen uit het raam te kijken. Hoe ziet dat geliefde landschap er dan uit? In welke staat bevindt het zich? Het was ongelooflijk om te zien wat dat deed met mensen, hoeveel mensen moesten huilen.’

‘Iedereen heeft die empathie voor toekomstige generaties in zich. Ik ben ervan overtuigd dat als we dat als samenleving meer aanspreken, we ook huidige generaties helpen. Empathie helpt om mensen met elkaar en de samenleving te verbinden. Het is een antidotum voor verdeeldheid en polarisatie.’

‘Eigenlijk denk ik dat we in een revolutionaire tijd leven. Ja, het lijkt soms alsof er niets verandert, maar kijk naar alle burgerberaden, toekomstcommissies en juridische uitspraken ten gunste van toekomstige generaties die er in een paar jaar tijd zijn gekomen. Die zorgen ervoor dat democratieën steeds beter antwoord kunnen geven op de vraag: hoe kunnen we goede voorouders zijn?’

Wil je meepraten over hoe toekomstige generaties een stem kunnen krijgen in de democratie? Op vrijdag 2 juni kun je met mij en anderen hierover in gesprek gaan tijdens een (gratis) workshop van de Universiteit Utrecht.