Een rijk boek over kapitalisme, schuld en het ongemak van eigendom

Illustrator Mart Veldhuis verbeeldde zijn studieschuld in een wandkleed, dat hij vervolgens te koop aanbood voor precies de waarde van zijn studieschuld: 45.879 euro en 40 cent. Eigen schuld, noemde hij zijn kunstwerk.

Het verhaal van Veldhuis had niet misstaan in het boek Having and Being Had, van de Amerikaanse schrijver Eula Biss. Zij zou een scherpe passage schrijven over de dubbelzinnigheid van het woord ‘schuld’: een ‘financiële verplichting tegenover een ander’, zegt het woordenboek, maar ook een ‘tekortkoming of verkeerde daad’. Waar komt die dubbele betekenis vandaan? En wanneer zijn we studeren gaan zien als een investering waarvoor je geld moet lenen?

Biss, winnaar van bijna alle grote prijzen die er in de VS te winnen zijn met non-fictie, zou het wandkleed ook kunnen gebruiken om iets te zeggen over het feit dat kunstenaars wel kritiek kunnen hebben op het kapitalisme, maar er tegelijkertijd niet aan kunnen ontsnappen. Om te kunnen overleven, moet de kunstenaar zijn werk nu eenmaal verkopen. Pas als de vraagprijs wordt betaald, heeft het werk zijn waarde.

In Having and Being Had – ‘hebben en gehouden worden’ – zet Biss de lezer aan het denken over de relaties die mensen ontwikkelen met hun eigendommen – de dingen die zij bezitten, maar die hen, op hun beurt, ook in bezit kunnen nemen. 

Wie een huis koopt, treedt toe tot de bezittende klasse

Het boek opent met Biss en haar man John die een huis kopen vlakbij Lake Michigan, in de Amerikaanse staat Illinois. Het is hun eerste huis, een mijlpaal, maar ook een bron van ongemak: het witte stel vestigt zich in een wijk die tot voor kort bijna alleen door zwarte Amerikanen werd bewoond, als ‘slecht’ te boek stond, en nu snel in waarde stijgt. 

Ook ongemakkelijk: ze moeten kromliggen voor de hypotheek, maar kunnen op termijn rijk worden van hun bezit. Hun toetreding tot de bezittende klasse maakt ze des te bewuster van het precaire bestaan dat ze tot dan toe hebben geleefd – en dat anderen nog leven.

Zo vormt de aankoop van het huis ook het beginpunt van een onderzoek naar privilege, eigendom, en geld. In korte hoofdstukken keert Biss telkens zo’n begrip binnenstebuiten. Kapitalisme, klasse, schuld, werk, consumptie, dienstbaarheid, onderdrukking, onderhoud – dit is een rijk boek.

In cultureel kapitaal kun je niet wonen

Rijkdom is een terugkerend thema in Biss’ boek, en dan niet alleen in de zin van geld – je kunt ook rijk zijn door je contacten. Zo zijn John en talloze vrienden van Biss steeds aanwezig in het boek. Ze komen langs in het nieuwe huis, praten mee over de thema’s die Biss onderzoekt, raden haar boeken aan. Zij noteert hun inzichten, en denkt dan zelf weer verder, onderwijl citerend uit de boeken en studies die haar vrienden hebben aanbevolen.

Door deze stijl leest Having and Being Had als een geanimeerd gesprek met een goede vriend, wat een verademing is. Maar door telkens te noteren wie in haar bloeiende sociale netwerk nu weer iets slims heeft gezegd, toont ze ook iets anders: haar culturele kapitaal. Biss is een heel rijke vrouw, begin je zo te merken, maar wel een rijke vrouw in een geleend huis, geketend aan haar hypotheek, verplicht haar werk op de markt te brengen.

Biss is een rijke vrouw in een geleend huis, geketend aan haar hypotheek, verplicht haar werk op de markt te brengen

Biss moet verkopen wat ze schrijft, en ze schrijft wat ze heeft verkocht – dit boek is al door een uitgever aangekocht terwijl ze het nog aan het schrijven is. En dus schrijft ze ook over die vreemde constructie, en over het vreemde soort werk dat schrijven überhaupt is. En ja, dan gaat het ook over vervreemding in het algemeen, en over Marx…

Het is moeilijk te beschrijven hoe ze het doet, dat hupsen van het ene naar het andere, maar het is heerlijk om te lezen. Net als in haar drie eerdere boeken schrijft Biss in Having and Being Had mooi, verhelderend en buitengewoon intelligent. En, belangrijk: ze neemt haar eigen privilege nergens voor lief, waagt het niet erover te klagen.

Hoe interessant het is om te lezen over Biss’ mijmeringen over schrijven als je zelf niet schrijft, kan ik niet goed inschatten. Maar iedereen kan iets uit dit boek halen. Zo kwam ik te weten dat Karl Marx best wel een eikel was (hij gaf zijn kompaan Friedrich Engels de schuld van zijn buitenechtelijke kind, terwijl hij leefde op zijn geld). Ik leerde wat het kapitalisme nou werkelijk is (een systeem waarin mensen geld gebruiken om meer geld te verdienen) en hoe het ontstond (als contrarevolutie!).

En of het ooit zal eindigen? Biss vraagt het in een moment van wanhoop aan haar financieel adviseur. Hij denkt van niet.