Het klimaat kan niet wachten op een nieuwe regering – en dat hóéft ook niet, zegt deze kabinetsadviseur

Het kabinet-Rutte IV is niet meer. Staat de duurzame transitie daarmee ook stil? Of loopt het klimaatbeleid ‘gewoon’ door? En wat kan de Tweede Kamer de komende tijd doen?

Kees Vendrik is voorzitter van het Nationaal Klimaat Platform (NKP), een organisatie die Rutte IV in het leven riep om het klimaatbeleid te verbeteren. Het NKP richt zich vooral op de praktijk. Vendrik voerde sinds zijn aanstelling in november 2022 tientallen gesprekken met inwoners, coöperaties, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Hij brengt hobbels in kaart die de transitie nu vertragen en brengt gevraagd (en ongevraagd) advies uit om de verduurzaming te versnellen. Noem hem de vliegende keep van het Nederlandse klimaatbeleid.

Ik sprak hem maandagmiddag over de klimaatbrokstukken van Rutte IV. En of er beleidsmatig nog wat valt te redden vóór de komende verkiezingen.

U riep in een recente brief aan energie- en klimaatminister Rob Jetten op tot duidelijkheid en koersvastheid. Dit was vast niet wat u in uw hoofd had.

‘Nee, dit is... We zijn in een andere politieke werkelijkheid beland. Voor duidelijk klimaat- en energietransitiebeleid is echt een missionair kabinet nodig. En dat is er sinds een paar dagen niet meer.’

‘Wij doen daarom samen met andere partijen waaronder [werkgeversorganisatie] VNO-NCW een oproep aan het parlement: ga alsjeblieft door met de klimaat- en energietransitie. Er zijn zo veel mooie plannen van burgers, ondernemers, grote industrie- en netwerkbedrijven, van steden, dorpen en wijken. Die mensen willen allemaal duidelijkheid. En wij denken dat het parlement daar iets aan kan doen.’

De angst is nu dat het klimaatbeleid stil komt te staan.

‘Dat is zeker een risico. Er liggen diverse wetsvoorstellen in de Tweede Kamer die relevant zijn voor de klimaat- en energietransitie. Denk aan de Energiewet van Rob Jetten of de gemeentelijke instrumentenwet van Hugo de Jonge. Wat je ook precies van de inhoud van die wetten vindt, ze zijn belangrijk om perspectief te creëren.’ 

De Energiewet^* moet ervoor zorgen dat producenten, handelaars en afnemers van stroom en gas beter weten waar ze aan toe zijn tijdens de transitie. Er staan bijvoorbeeld duidelijkere regels in voor energiecoöperaties die elektriciteit willen verkopen en voor handelaars die slim willen inspelen op het verschil tussen vraag en aanbod van stroom. Ook netbeheerders zouden met de Energiewet meer bevoegdheden krijgen om problemen op het overvolle elektriciteitsnet op te lossen. Nu moeten zij allemaal afwachten om te horen welke regels er gaan gelden.

Het zou zo zonde zijn als de energietransitie vertraging oploopt terwijl er zo veel kansen zijn

Vendrik vervolgt: ‘Er staat ook geld klaar uit het Klimaatfonds. Maar dat kan pas besteed worden als het terugkomt in de begrotingen van dit najaar. Het demissionaire kabinet zou een zogenoemde beleidsrijke begroting kunnen indienen voor nieuwe klimaatuitgaven. Maar het is niet vanzelfsprekend dat dat gaat gebeuren.’

Zelfs als het kabinet de gereserveerde klimaatmiljarden wil uitgeven, kan een Kamermeerderheid deze uitgaven nog ‘controversieel’ verklaren – het geld kan dan pas besteed worden als een nieuw kabinet aantreedt.

Kan het parlement ook zelf een begroting maken?

‘Het parlement is medewetgever en het is missionair, dus het kan hierover ook zelf besluiten nemen. En het kan amendementen indienen op de begrotingswetten van het demissionaire kabinet. Daarom richten wij ons in onze oproep ook tot de fractievoorzitters van alle partijen in de Tweede Kamer. Het is nu echt aan het parlement om in actie te komen.’

Wat vindt u van de timing van de val van het kabinet? De laatste tijd stuurde minister Rob Jetten een groot aantal wetten naar de Kamer. Er leek net vaart in te komen. Het is heel ongelukkig dat dit nu weer tot stilstand komt.

‘Ja, eens. Over de afwegingen die gemaakt zijn door het kabinet, laat ik me niet uit. Ik word wel vrolijk van het maatschappelijk initiatief rondom de klimaat- en energietransitie. Burgers, coöperatieven, maatschappelijke organisaties, publieke instellingen, bedrijven, kleine ondernemers, grote industrieën: er liggen rijke plannen op tafel, er kan versneld worden. Dat is goed nieuws, maar al die mensen hebben wel duidelijkheid van de politiek nodig over de grote lijnen. Het zou zo zonde zijn als dit een jaar vertraging oploopt terwijl er zo veel kansen zijn voor versnelling.’

De bouwstenen van het Nederlandse klimaatbeleid 

Minister van Economische Zaken en Klimaat Rob Jetten – nu demissionair – heeft in de afgelopen maanden in hoog tempo een aantal belangrijke nieuwe bouwstenen voor het klimaatbeleid gelegd. Met de ‘Tijdelijke wet Klimaatfonds’, bijvoorbeeld, wordt 34 miljard euro gereserveerd voor de energietransitie. Die wet werd donderdagavond op het nippertje door de Tweede Kamer aangenomen.

Wat gebeurt er met die 34 miljard euro? Blijft die op de plank liggen tot er een nieuwe begroting is?

‘Dat was sowieso al het geval. Dit klimaatfonds is een zogeheten overhevelingsfonds, waar verschillende ministeries aanspraak op kunnen maken. Het geld wordt dan toegewezen aan de individuele begrotingen van de ministeries, en die begrotingen moeten altijd nog langs het parlement. Het fonds is bedoeld om overzicht en controle te houden over alle middelen die naar het klimaat gaan, dus het is goed nieuws dat de Tweede Kamer het heeft aanvaard. Maar daarmee zijn we er nog niet.’

In april presenteerde Jetten ook al een pakket met extra maatregelen om de klimaatdoelen in 2030 te halen.^* Er zouden extra laadpalen voor elektrische auto’s komen, ‘maatwerkafspraken’ met de industrie, en extra geld voor het verduurzamen van de kwetsbaarste wijken.

Is dit pakket wel helemaal in beton gegoten, of moet het ook nog een horde nemen?

‘Om dit pakket uit te voeren is ook geld nodig uit het Klimaatfonds. En de fiscale wetgeving moet worden aangepast. Bovendien is een aantal aanvullende wetstrajecten nodig, zoals voor de Energiewet, de gemeentelijke instrumentenwet en de warmtewet. Ik hoop dat de sfeer in het parlement zal zijn: laten we hiermee doorgaan, laten we geen vertraging oplopen.’

Nog zo’n bouwsteen: begin juli stuurde Jetten een concept-‘Nationaal plan energiesysteem 2050’ naar de Kamer, met daarin de uitgangspunten en fundamentele keuzes over het energiesysteem van de toekomst. Eind dit jaar zou het plan worden vastgesteld.

Is het Nationaal plan energiesysteem 2050 nu van tafel?

‘De ontwerpversie is openbaar, en allerlei publieke en maatschappelijke partijen kunnen zich er nu over uitspreken. Ik hoop dat dat gewoon doorgaat. Wij werken als Nationaal Klimaat Platform graag mee om een goed gesprek daarover mogelijk te maken. Of het demissionaire kabinet er iets mee doet, of dat het het overlaat aan een nieuw kabinet, is een politieke keuze. Daar moet goed naar worden gekeken. Want ook hier geldt dat veel partijen zitten te wachten: wat wordt nu het grote plaatje waarbinnen ik mijn investeringen doe?

En de laatste bouwsteen: eind juni werd besloten een burgerberaad over klimaat te organiseren. De intentie van kabinet en Kamer was dat een gelote afspiegeling van de Nederlandse bevolking voorstellen zou gaan doen om de eigen consumptie op te schonen.^*

Verwacht u dat het burgerberaad doorgaat, of staat dat hiermee ook op pauze?

‘Ik ga ervan uit dat het voornemen staat om burgers te bevragen over het klimaatbeleid. Ook dit is iets waar het parlement goed naar moet kijken.’

Een woordvoerder van EZK bevestigt desgevraagd dat de consultatie over het Nationaal plan energiesysteem inderdaad doorloopt. Over voortgang van het burgerberaad kan het ministerie nog geen duidelijkheid bieden. 

Wordt het klimaat een 'controversieel' dossier?

De Kamer zal pas na het zomerreces bepalen welke dossiers ‘controversieel’ worden verklaard. Over die kwesties kunnen Tweede Kamer en demissionair kabinet dan pas besluiten nemen na nieuwe verkiezingen.

Valt er iets te zeggen over de stabiliteit van het klimaatbeleid over de verkiezingen heen? Blijven de bouwstenen die Jetten heeft gelegd overeind?

‘Strikt genomen is niets in beton gegoten. Tegelijkertijd is het ook zo dat het Nederlandse klimaatbeleid al langer ontwikkeld wordt. En moet aansluiten, daar ontkomen we niet aan, op ‘Fit for 55’, het grote Europese klimaatpakket. Ik kan me slecht voorstellen dat dat Europese pakket weer in de waagschaal komt. Maar dat laat onverlet dat er op concrete onderwerpen zoals landbouw, mobiliteit of de grote industrie accentverschillen kunnen komen – politieke keuzes die anders uitvallen.’

Er zijn ook best wat partijen in de Tweede Kamer die op bijvoorbeeld het stikstofdossier hebben laten zien bereid te zijn terug te gaan naar Europa als eerdere wetgeving ze niet zint. Dat iets in een Europese wet is vastgelegd, is kennelijk ook geen garantie.

‘Dat laat ik dan maar even voor rekening van die partijen. Ik put hoop uit wat ik dagelijks zie: er is veel maatschappelijke goede wil om van die klimaat- en energietransitie iets te maken. Meer burgers willen meedoen aan de energietransitie, weten we uit eigen onderzoek. Een meerderheid van de Nederlanders is voorstander van stevig klimaatbeleid, en een meerderheid wil ook graag steun van de overheid: hoe dan? En dat is ook een signaal dat ik graag doorgeef: laat mensen en bedrijven niet zitten met hun vragen, maar help ze hun weg te vinden in de klimaat- en energietransitie. De tijd is daar echt rijp voor.’

Iedereen is gebaat bij duidelijk en eerlijk beleid

Kunnen gemeentes en provincies in het gat springen dat het kabinet nu laat vallen?

‘Gemeentes, provincies en regio’s zijn bezig met het opschalen van duurzame opwek en het ontwikkelen van duurzame energiesystemen. Ze kunnen denk ik niet helemaal de rol van het kabinet vervangen. Maar ik hoop zeer dat ze doorgaan, want daar gebeurt het, dáár zitten de ondernemers, de burgers en de maatschappelijke collectieven die het willen doen.’

Wat hebben de initiatieven, mensen, coöperaties en bedrijven die u heeft gesproken het mééste nodig?

‘Er is geen top drie, het is heel divers. Maar ik denk dat iedereen gebaat is bij duidelijkheid. Op de ene plek is wat meer geld nodig om de boel aan de gang te krijgen. Op de andere plek moeten regels en praktijken worden veranderd, zodat lokale initiatieven doorgang kunnen vinden. Dat kan bijvoorbeeld gaan over een bedrijventerrein waar bedrijven beginnen te ontdekken dat ze iets aan elkaar kunnen hebben door energie te delen.’

‘Op allerlei plekken zie je de discussie over klimaatrechtvaardigheid terugkomen. Zijn de lusten en lasten eerlijk verdeeld? Dat speelt bijvoorbeeld in de gebouwde omgeving, met oude huurhuizen. En het speelt bij elektrische auto’s. Die zijn nu relatief duur, maar als je dat verder opschaalt ontstaat ook een grotere tweedehandsmarkt waardoor meer mensen kunnen profiteren van elektrische auto’s.’

‘Een eerlijke transitie is voor mensen heel belangrijk. Men wil zich onderdeel voelen van een rechtvaardig verhaal. Dat gaat ook over de zorgen van mensen in sectoren die er over een aantal jaar niet meer zullen zijn. Het is ontzettend belangrijk dat mensen een perspectief hebben, dat we het met z’n allen gaan doen.’

U schreef recent dat de transitie geen ‘technocratische operatie’ is. Kunt u uitleggen wat u daarmee bedoelt?

‘Tijdens de onderhandelingen over het Klimaatakkoord was ik voorzitter van de elektriciteitstafel. Het idee van een ‘tonnenjacht’ was toen dominant; zo veel mogelijk uitstoot reduceren tegen zo laag mogelijke kosten. Daarbij gaat de meeste aandacht en het meeste geld naar de grote uitstoters. En ik zeg er meteen bij: daar is op zich niets mis mee. Alleen merk je nu veel nadrukkelijker dat de transitie een sociaal gezicht moet krijgen. Het is een opgave voor de hele samenleving. Dat betekent dat meer mensen ervan moeten kunnen profiteren.’

‘Samen met Conny Helder, de minister voor Langdurige Zorg en Sport, zijn wij als Nationaal Klimaat Platform aan het kijken hoe we de verduurzaming van tienduizend sportaccommodaties aanzienlijk kunnen versnellen. Veel sportverenigingen hebben verschrikkelijk veel last gehad van die hoge energierekeningen.’

‘We willen nu een pakket bij elkaar brengen van geld, mensen en middelen om die sportclubs te helpen verduurzamen. Waardoor die rekening behapbaarder wordt, en tegelijkertijd meer mensen in aanraking komen met wat die duurzame transitie eigenlijk is. Wat het betekent als je onder een douche staat die gevoed wordt door een warmtepomp. En misschien – dat is de verbinding met klimaatrechtvaardigheid – moeten we beginnen bij de clubs die er het minst goed voor staan, in de wijken waar mensen met bescheiden inkomens wonen.’

Stel: op 1 januari 2024 staat er een nieuw kabinet. Dan hebben we nog zeven jaar totdat het 31 december 2030 is, de dag dat de uitstoot 55 procent lager moet liggen dan in 1990.^* Gaan we dat halen of wordt het heel lastig?

‘Ik ga voor het eerste. Transities lopen nooit in een schemaatje, dat je elk jaar een vast percentage uitstootreductie realiseert zodat je in 2030 op het gewenste doel uitkomt. Het gaat ook in grotere stappen, doorbraken in bepaalde sectoren, en dan kan het ineens heel snel gaan. Vijf jaar geleden was klimaatbeleid vooral doelen en papier. We zijn nu tientallen stappen verder. Als al die plannen die ik voorbij zie komen werkelijkheid worden, dan zouden we onszelf weleens kunnen verrassen. Dat is mijn hoopvolle antwoord.’