In Nederland verrijst een kunstmuseum van wereldniveau (en dit staat er in het depot)

Voor De Correspondent bespreekt kunstjournalist Marian Cousijn een kunstwerk altijd in een viertrapsraket: eerst beschrijft ze wat ze ziet, dan geeft ze een interpretatie, vervolgens beschrijft ze de kunstenaar en ten slotte interviewt ze de curator.

Voor deel drie ging ze op bezoek bij een bouwplaats. Want Nederland kan zich verheugen op een nieuw museum met een collectie van wereldniveau. Op een idyllisch landgoed in de bossen bij Wassenaar opent over twee jaar Museum Voorlinden. Marian mocht alvast een kijkje nemen in het depot en zag het belangrijkste werk uit de collectie.

1. Het kunstwerk

Nog geen halve minuut nadat ik het kunstwerk ben binnengegaan, is het al gebeurd. Ik ben mijn richtingsgevoel verloren. Links en rechts rijzen wanden van roestkleurig staal op tot een hoogte van vier meter. Ze vormen een smal pad dat leidt naar een scherpe hoek. Het doet me denken aan het beklimmen van de Sint Pieter, waarbij je het laatste stuk door gangen loopt die de bolling van de koepel volgen en zo smal zijn dat je gedwongen wordt je lichaam mee te krommen.

Ik sla de hoek om en ineens bevind ik me in het hart van het kunstwerk, dat aanvoelt als een open plek in een dicht bos

Het is fascinerend hoe de echo van mijn voetstappen bij iedere stap van klank verandert. Ik sla de hoek om en ineens bevind ik me in het hart van het kunstwerk, dat aanvoelt als een open plek in een dicht bos. De zwaarte van de vele tonnen staal is dreigend, alsof je een oceaanstomer op je af ziet komen. Tegelijkertijd is het kunstwerk heel gracieus; de platen met hun sierlijke krommingen zijn perfect uitgebalanceerd geplaatst.

De horizon is kwijt, om me heen zie ik niets anders dan het kunstwerk. Pas als ik naar boven kijk, herinneren de tl-balken en het plafond van de loods me eraan dat ik in een kunstopslag in de buurt van Den Haag sta. Via een ander pad loop ik het kunstwerk weer uit. Het is zo nauw dat je de grillige structuur van de wanden, hun corroderende huid, van heel dichtbij bekijkt. Het oogt organisch en tegelijkertijd zwaar industrieel.

Hoewel ik een afbeelding van het werk had bestudeerd en in theorie weet waar ik het kunstwerk weer zal verlaten, ben ik toch verrast als ik merk dat ik ineens aan de andere kant van de loods sta. Het is een gebruikelijke reactie: veel bezoekers raken gedesoriënteerd in Open Ended (2007-2008), een sculptuur van Richard Serra van 4 meter hoog, 18 meter lang en 7 meter breed.

Van boven heeft het de vorm van een oog. De constructie is misleidend simpel: zes gigantische, gewelfde stalen platen staan als twee spiralen in elkaar geschoven en vormen paden waar je doorheen kan lopen. Maar binnenin de 217 ton staal voelt het als een doolhof.

Het is moeilijk om Open Ended op een foto vast te leggen, met bewegend beeld lukt het al beter. Bekijk dus vooral even dit filmpje voor een impressie.

2. De interpretatie

Open Ended is niet het soort kunstwerk dat vraagt om een zaaltekst waarin de diepere betekenis wordt uitgelegd. Je ervaart het werk het beste door er gewoon doorheen te lopen. Hoewel er hele kunsttheoretische boeken zijn volgeschreven over Serra, is er geen voorkennis nodig om zijn werk te kunnen waarderen. Wanneer je er goed naar kijkt, snap je vanzelf waarom er steeds gerefereerd wordt aan de architectuur van kathedralen, en wat bedoeld wordt met een ‘meta-esthetische tijdsgebonden ervaring waarbij horizontaliteit bevraagd wordt en het lichaam een relatie tot tektonisch potentieel aangaat.’

3. De kunstenaar

Richard Serra (San Fransisco, 1939) behoort tot een generatie kunstenaars die vlak na het abstract expressionisme naam verwierf. Zijn werk is nauw verbonden aan radicaal nieuwe kunststromingen uit de jaren zestig, zoals conceptuele kunst, minimalisme en land art. In de late jaren zestig werd Serra bekend met kunstwerken waarbij hij gesmolten lood in de hoeken van museumzalen smeet.

Al decennia maakt hij gigantische sculpturen van stalen platen, waarbij de relatie tussen het kunstwerk en het omringende landschap een belangrijke rol speelt. Of de beelden nu een heuvellandschap, een museumzaal of een druk stadsplein doorklieven: ze gaan een verhouding aan met hun omgeving. Serra’s werken worden dan ook vaak met architectuur vergeleken. Ze worden vervaardigd in scheepswerven, er moeten ingenieurs en hijskranen aan te pas komen om ze te plaatsen. In Nederland zijn vrij veel van Serra’s sculpturen te vinden.

Onlangs voerde hij een spectaculair project uit in de woestijn van Qatar: East-West/West-East. Het is een reeks gigantische platen die uit het desolate woestijnlandschap oprijst, als een mix tussen Stonehenge en de monoliet uit 2001: A Space Odyssey van Stanley Kubrick.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Open Ended hoort bij een serie relatief nieuwe werken van Serra; een reeks gigantische spiralen, ellipsen en cirkels waarin je de weg volledig kwijt kan raken. Toen het werk voor het eerst tentoon werd gesteld in de New Yorkse Gagosian Gallery, kreeg een bezoeker een paniekaanval omdat hij de weg naar buiten niet meer kon vinden. Om schadeclaims te voorkomen zette de galerie vanaf dat moment een beveiliger in het midden van het werk, die bezoekers wees hoe ze er weer uit konden komen.

4. De context

Open Ended is aangekocht door de Caldic Collectie, de kunstverzameling van zakenman Joop van Caldenborgh. Het werk krijgt een vaste plek in Museum Voorlinden, dat op dit moment gebouwd wordt in de bossen bij Wassenaar. Het museum zal onderdak bieden aan zowel de collectie als aan wisseltentoonstellingen, en opent als het goed is in 2016 zijn deuren voor het publiek.

Dat het werk in een museum terecht zou komen was één van de vele voorwaarden uit het vuistdikke aankoopcontract, vertelt hoofdconservator Suzanne Swarts in haar kantoor, dat gevestigd is in een monumentaal landhuis op het idyllische landgoed Voorlinden. Het huis ligt aan het einde van een slingerende oprijlaan langs vijvers waarin babyeendjes tussen de waterlelies zwemmen (de herten laten zich vandaag niet zien). Erachter rijst een hijskraan op: daar wordt hard gebouwd aan het museum. Swarts laat de bouwtekeningen zien. Het wordt een gebouw van één verdieping met veel glas en daglicht, zodat de combinatie van kunst en natuur benadrukt wordt.

Serra’s beeld staat al op de constructietekeningen, er wordt een speciale zaal met verstevigde vloer voor gebouwd. Het kunstwerk zal permanent opgesteld staan; het moet een icoon voor het museum worden. Je leent het immers niet zomaar uit. Alleen het transport van de Antwerpse haven naar het depot, per convoi exceptionnel, was al een logistieke operatie die een week duurde. Toch kan het werk het toekomstige museum ook weer verlaten. In het verkoopcontract is namelijk vastgelegd dat Open Ended in principe iedere vijf jaar uitgeleend zou moeten kunnen worden. Grootheden zoals Serra bevinden zich in de positie om dit soort eisen te kunnen stellen, en dus wordt er bij het ontwerp van het gebouw rekening mee gehouden.

Soms weet je direct dat een kunstwerk goed is maar kan je nog niet meteen verwoorden waarom precies

Het is bijzonder om een museum in wording te zien. Het team is klein, de verzameling groeit gestaag. Dat is het voordeel van een privécollectie: de verzamelaar hoeft aan niemand verantwoording af te leggen en kan hierdoor snel handelen bij het aankopen van kunst. ‘Soms weet je direct dat een kunstwerk goed is maar kan je nog niet meteen verwoorden waarom precies,’ aldus Swarts. ‘Het is heel fijn als je het dan toch al kan verwerven, zonder te hoeven wachten op de goedkeuring van een log apparaat aan aankoopcommissies en subsidieverleners.’

De Caldic Collectie is niet aan een specifiek thema of bepaalde stromingen gebonden, maar er wordt wel degelijk gefocust verzameld. De aankopen hebben met elkaar gemeen dat er sprake is van een intrinsieke esthetiek: de kunstwerken moeten op zichzelf kunnen staan. De duiding moet in de kunst zelf besloten liggen, die net zoals Open Ended niet afhankelijk moet zijn van context of uitleg om betekenisvol te zijn.

Het resulteert in een prachtige collectie. Museum Voorlinden belooft een bijzondere aanvulling te worden op het museale aanbod in Nederland. Vanwege de afgelegen locatie kom je niet toevallig even langs. Maar als de combinatie van natuur, architectuur, tentoonstellingen en goed eten (er komt een restaurant met zelfverbouwde groenten van het landgoed) je niet overhaalt, is alleen Open Ended al reden genoeg om de omweg een keer te maken. Ik kan nu al niet wachten op het weerzien, ditmaal op een plek waar het kunstwerk echt tot zijn recht komt.