Op het hoogtepunt van de bioscoophit Barbie pakt Gloria – een moeder die vanuit de echte wereld op bezoek is in Barbies plasticland – haar zeepkistmoment. Ze steekt een monoloog af die je de feministische boodschap van de film nog even in het gezicht wrijft. 

Het is onmogelijk om een vrouw te zijn, lamenteert Gloria. Op de een of andere manier doe je het altijd verkeerd. Je moet dun zijn, maar niet té dun. Je moet een baas zijn, maar niet gemeen. Je moet een liefhebbende moeder zijn, maar niet de hele tijd over je kinderen praten. Je moet een carrière najagen, maar ook altijd voor anderen zorgen. Je moet dankbaar zijn, maar je ook bewust zijn van het verziekte patriarchale systeem. Maar tóch dankbaar. 

Wat er door de maatschappij van vrouwen en meisjes wordt gevraagd – een mate van perfectie die symboliseert – is niet te doen. Dat is een van de gedachten die regisseur Greta Gerwig opwerpt met haar film. Het wordt door Gloria wat schematisch verwoord, maar Gerwig baseerde zich op een boek uit 1994 dat de onmogelijkheden van het vrouw worden met meer diepgang onderzoekt. 

Leven voor de goedkeuring van anderen

In die bestseller, Reviving Ophelia: Saving the Selves of Adolescent Girls (1994), beschrijft de Amerikaanse psycholoog Mary Pipher vanuit haar praktijk de uitdagingen waarmee tienermeisjes te maken krijgen. 

Ze documenteert in detail de onrealistische maatschappelijke verwachtingen die er vanaf de middelbare school op meisjes beginnen te drukken. Aan de hand van vele case studies laat ze zien hoe haar cliënten op zorgwekkende schaal worstelen met eetstoornissen, depressies en zelfbeschadiging. 

Zonder ze te pathologiseren maakt Pipher voelbaar hoe die problemen samenhangen met de wereld waarin deze meisjes opgroeien. Dat is ook in die vroege jaren negentig al een wereld doordrenkt van media, die kwetsbare tieners voortdurend confronteren en manipuleren met seks en commercie. Het is een wereld waarin jongens elkaar opstoken om op feestjes dronken meisjes lastig te vallen; waarin een gekmakende dubbele moraal geldt op ongeveer ieder vlak. 

Ouders zien hun dochters veranderen van vrolijke kinderen in stille, teruggetrokken of opstandige pubers

Het is ook een wereld waarin het hebben van twee werkende ouders steeds normaler is – net als gescheiden ouders – en waarin pubers gestimuleerd worden om zich met geweld los te maken van hun families. Dezelfde families, meent Pipher, die ze stiekem juist zo nodig hebben in deze levensfase, voor steun en geborgenheid. 

Wat veel van de verhalen van Pipher met elkaar gemeen hebben, is dat de ouders van de meisjes die ze spreekt hun dochters zien veranderen van vrolijke kinderen in stille, teruggetrokken of opstandige pubers, die eigenlijk om hulp schreeuwen.

Zoals Hamlets Ophelia, schrijft Pipher, die zichzelf verliest wanneer ze alleen nog leeft voor de goedkeuring van haar prins. ‘Meisjes houden op met denken: wie ben ik? Wat wil ik? En beginnen te denken: wat moet ik doen om anderen te plezieren?’ 

Smartphones maken het er niet beter op

Dat er sinds de eerste uitgave van het boek best het een en ander verbeterd is aan de maatschappelijke positie van vrouwen, blijkt alleen al uit het van een film als Barbie, die in de jaren negentig ondenkbaar feministisch was geweest voor het grote publiek. 

Tegelijkertijd, zo laat een van Reviving Ophelia uit 2019 zien, spelen veel van de problemen die Pipher aankaartte nog steeds. Sommige van die problemen worden zelfs versterkt door de komst van sociale media (bijvoorbeeld een verstoord lichaamsbeeld). Net als in de tijd dat het boek verscheen, spreken we vandaag van een geestelijke onder jongeren – en onder meisjes in het bijzonder. 

Voor het eerst verhouden tienermeisjes zich niet meer voornamelijk in levende lijve tot elkaar, maar digitaal

Smartphones en sociale media, zo suggereert spelen daarin een niet te onderschatten rol. Pipher erkent dat in een nieuw voorwoord. We hebben een nieuwe menssoort gecreëerd, schrijft ze. Voor het eerst in de geschiedenis verhouden tienermeisjes zich niet meer voornamelijk in levenden lijve tot elkaar, maar digitaal. 

We weten nog niet precies wat daar het gevolg van is, meent Pipher, maar we weten genoeg om te stellen dat die virtuele gemeenschap een echte gemeenschap niet helemaal kan vervangen. En dat die echte gemeenschap lijdt onder de digitale versie. 

Een combinatie van natuur, cultuur én technologie

En dat was in 2019. Inmiddels is het onderzoek zo ver dat er gepleit wordt voor overheidsoptreden in de bestrijding van schadelijk

Het jammere van de discussie over jongeren en technologie is dat de focus vaak op een wat eenzijdige manier komt te liggen op smartphones en sociale media zelf. Terwijl daarachter een wereld van culturele en psychologische processen schuilgaat die op haast ondoorgrondelijk complexe wijze op elkaar inspelen.

Sociale media vergemakkelijken en verergeren praktijken als slut-shaming, maar daaraan ten grondslag ligt niet het medium zelf, maar diezelfde dubbele moraal waar Gloria het in Barbie over heeft, die meisjes gebiedt sexy te zijn, maar vooral niet té. Sociale media zijn, tja, het medium, maar dus niet de boodschap.

Voor wie dieper inzicht wil krijgen in die boodschap – waar het meisjes en geestelijke gezondheid betreft – is Reviving Ophelia een aanrader. Pipher laat je voelen waarom het door een combinatie van natuur, cultuur én technologie soms echt onmogelijk kan lijken om een meisje te zijn.

Meer lezen?