Eindelijk helderheid over fossiele subsidies (en wat me verder opviel in het klimaatnieuws)

Ons klimaat verandert en de duurzame revolutie is in volle gang. Ik volg het klimaatnieuws en praat je bij:

Eindelijk helderheid over fossiele subsidies

Vijf jaar duurde het voor onze regering de volle omvang van fossiele subsidies onder ogen durfde te komen. In 2018 beweert Rutte III nog dat Nederland ‘geen subsidies voor fossiele brandstoffen’ kent.^* In 2020 erkent het kabinet 4 miljard aan ‘financiële prikkels voor fossiele brandstoffen’.^* In de onlangs gepubliceerde Miljoenennota van demissionair Rutte IV blijkt het toch iets meer: de belastingvrijstellingen en kortingen voor gebruik van olie, gas en kolen tellen op tot een voordeel van jaarlijks 39 tot 46 miljard euro. Meer nog dan de milieubeweging, waarzonder deze cijfers nooit gepubliceerd zouden zijn, zelf had gedacht.^*

De inventarisatie van minister van Klimaat en Energie Rob Jetten (D66) is het lezen waard.^* Behalve een uitgebreide rekensom geeft Jetten namelijk zes overwegingen mee voor de afbouw van de fossiele voordelen. Indirect weerspreekt hij een claim van de milieubeweging, die het doet voorkomen alsof er tot wel 46 miljard zou ‘vrijkomen’^* wanneer de fossiele subsidies worden afgeschaft. Dat is niet zo: kortingen en vrijstellingen zijn geen overheidsuitgaven. Het afschaffen van een korting leidt alleen tot meer belastinginkomsten als het bedrijf in kwestie niet over de kop gaat door de hogere tarieven. Om dat laatste te voorkomen is een snelle maar stapsgewijze afbouw nodig, zegt Jetten in een interview met Trouw: ‘stop alle subsidies’ is volgens hem te kort door de bocht.^*

Jetten wijst er ook op dat de uitstoot van de energie-intensieve industrie al onder het Europese emissiehandelssysteem (ETS) valt, wat betekent dat grootverbruikers steeds duurdere ‘rechten’ moeten kopen om te mogen uitstoten. Dit systeem, schrijft Jetten op basis van onderzoek, geeft in principe al ‘afdoende prikkel’ tot volledige verduurzaming in de komende twintig jaar.^* Met andere woorden: zelfs als we de subsidies in stand houden, zal de industrie aan de bak moeten, zoals ook hoogleraar Energie-economie Machiel Mulder uitlegt op de radio.^* De uitstoot van de industrie in Nederland is trouwens al 40 procent gedaald sinds 1990 – geen andere sector reduceerde zo veel.^*

Omdat het kabinet demissionair is, levert Rutte IV geen afbouwplan voor de fossiele subsidies. In de huidige Kamer is daar ook geen meerderheid voor, bleek tijdens de Algemene Beschouwingen: een motie van GroenLinks, D66 en Partij voor de Dieren om een afbouwpad voor fossiele subsidies^* in de wet op te nemen haalde het niet.

De Kamer werd het wél eens over een verlenging van de accijnsverlaging op benzine en diesel, bekostigd nota bene uit het Nationaal Groeifonds van het ministerie van Economische Zaken. Dat fonds is bedoeld voor projecten voor ‘toekomstige generaties’,^* maar wordt als het aan de Kamer ligt dus gebruikt om de prijzen aan de pomp laag te houden: een nieuwe fossiele subsidie waar vooral de hoge inkomens van profiteren, berekent ING.^* Het ministerie van Financiën is er niet over te spreken.^*

Ander transitienieuws uit Den Haag en Brussel

PYRRUSOVERWINNING: In een trendbreuk met het recente politieke verleden^* verklaart de Tweede Kamer het klimaatbeleid niet controversieel: het parlement blijft er ondanks de val van het kabinet over praten. Maar de verkiezingen komen al snel, en het is daarom niet gezegd dat de wetten van Rutte IV nu alsnog door beide Kamers vliegen voordat het volgende kabinet aantreedt, legt Marike Stellinga uit in de dagelijkse podcast van NRC.^*

GOED OP WEG: De Nederlandse economie stootte in 2022 ruim 30 procent minder CO2 uit dan in 1990, blijkt uit een nieuwe verkenning van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL).^* Voor het eerst lijkt de klimaatdoelstelling voor 2030 (55 procent reductie) haalbaar, maar dan moet wel álles meezitten. Als een nieuw kabinet aanvullend beleid voorstelt én uitvoert, kan het doel zeker gehaald worden. De uitstootdaling zet dit jaar door dankzij snelle vergroening in de energiesector, bericht het CBS.^* In de gebouwde omgeving zijn warmtepompen met een razendsnelle opmars bezig, bericht branche-organisatie Techniek Nederland.^*

VIEZE DIENSTEN: Onderzoeksjournalisten van Investico en Follow the Money schrijven dat ING en ABN Amro sinds 2015, toen het Parijsakkoord werd getekend, hulp boden bij het ophalen van meer dan 100 miljard euro door bedrijven die nog nieuwe olie- en gasvelden aanboren. Maar ‘volgens klimaatexperts moet onmiddellijk worden gestopt met het ontginnen van nieuwe olie- en gasvelden’, aldus Investico. Dat banken nog wel bemiddelen bij de uitgifte van obligaties door fossiele bedrijven bleef tot nu toe ‘onderbelicht’.^* (Marc Chavannes schreef eerder over de ‘gewetenloze dienstbaarheid van de financiële industrie’.)^*

GROENER EUROPA: In de eerste helft van dit jaar verbruikte de EU 17 procent minder fossiele brandstof dan een jaar eerder om stroom te produceren. Vooral steenkool wordt veel minder ingezet; waterkrachtcentrales, zonnevelden en windturbines leveren juist meer stroom. Er wordt ook veel energie bespaard door hoge prijzen, stelt energiedenktank Ember.^* Het Europarlement nam een wet aan die voorschrijft dat de stroomvoorziening in de EU in 2030 voor 42,5 procent^* hernieuwbaar is (wie verzint zo’n percentage?).

GRIJZER EUROPA: Maar tegenover die groene ontwikkelingen staan ook grijze nederlagen. Lidstaten willen de uitstootregels voor brandstofauto’s niet verder meer aanscherpen.^* En uit een analyse van ngo Global Witness blijkt dat de EU in de eerste helft van dit jaar 40 procent meer vloeibaar aardgas (LNG) uit Rusland inkoopt dan twee jaar eerder.

'Dat EU-landen nu meer vloeibaar aardgas van Rusland kopen dan voor de oorlog, laat zien dat we simpelweg nog te langzaam gaan in het vervangen van aardgas door duurzame energie. Europa's afhankelijkheid van aardgas is een klimaatramp en een veiligheidsrisico: het financiert oorlogszuchtige regimes en geeft brandstof aan dodelijk extreem weer'

Jonathan Noronha-Gant, senior campagnevoerder fossiele brandstoffen bij Global Witness^*

WOPKE: Linkse en groene partijen in het Europarlement zijn niet blij met de voordracht van Wopke Hoekstra als Eurocommissaris voor Klimaat.^* Zij bevragen Hoekstra deze maandag over zijn groene ambities. Als hij de baan krijgt, zal Hoekstra Timmermans vervangen en Europa’s topdiplomaat worden op de volgende klimaattop in november in de Verenigde Arabische Emiraten. Maar Hoekstra’s termijn zou sowieso slechts duren tot de volgende Europese verkiezingen in juni volgend jaar. Von der Leyen wil dat Hoekstra in deze periode een strategie ontwikkelt voor het afvangen van CO2.^*

Op het wereldtoneel

1,5 GRAAD NOG IN ZICHT: Het Internationaal Energieagentschap (IEA) acht het nog mogelijk dat de wereld het klimaatdoel van maximaal 1,5 graad Celsius opwarming haalt.^* Dankzij de supersnelle opmars van duurzame energie zal de vraag naar kolen, olie en aardgas dit decennium stagneren en daarna dalen. Het meest ambitieuze klimaatdoel kan in beeld blijven als de wereld in 2030 1) drie keer zoveel duurzame energie opwekt, 2) het tempo van energiebesparing verdubbelt en 3) de uitstoot van methaan in de energiesector met driekwart terugbrengt.^* De techniek om dit alles te doen is er al, schrijft het IEA.

TELEURSTELLENDE TOPPEN: De negentien rijkste landen plus de EU, samen de Groep van 20 (G20), spreken zich tijdens een top in New Delhi uit voor een verdriedubbeling van de hoeveelheid duurzame energie, maar niet voor een uitfaseringsplan voor alle fossiele brandstoffen.^* Ook een andere top, de Climate Ambition Summit van de VN, loopt uit op een teleurstelling door gebrek aan nieuwe toezeggingen van landen.^*

OPDROGENDE FINANCIERING: De overboekingen van rijke landen aan het VN-Klimaatfonds druppelen door, maar op een te laag tempo.^* Het fonds is bedoeld om arme en opkomende economieën te helpen bij de overschakeling op groene energie en bij het nemen van maatregelen tegen steeds extremer weer. Het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk zijn de grootste contribuanten.^* Afrikaanse leiders willen meer geld ophalen via een wereldwijde heffing op de handel in olie, gas en kolen.^* Maar het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken ziet meer brood in nieuwe ‘CO2-credits’, die vrijwillig zouden worden aangekocht door private investeerders of bedrijven om verduurzaming in ontwikkelende economieën te ondersteunen.^*

SLOME SUNAK: Premier Rishi Sunak van het Verenigd Koninkrijk zwakt het klimaatbeleid in zijn land af. Zijn regering zal mensen niet dwingen groene keuzes te maken, zegt de premier: iedereen mag het zelf weten. Het verbod op de verkoop van benzineauto’s wordt uitgesteld, warmtepompen worden voorlopig niet verplicht.^* (In Nederland zijn huiseigenaren vanaf 2026 verplicht een (hybride) warmtepomp aan te schaffen als de cv-ketel het begeeft).^* Sunaks wending past in een patroon van terugkrabbelende en angstige politici in Frankrijk, Duitsland en Nederland.^*

Meer extreem weer tijdens heetste zomer ooit

FLINKE MARGE: De zomer van 2023 op het noordelijk halfrond was met afstand de warmste ooit gemeten.^* De Volkskrant zet de gevolgen in Europa op een rij.^* Er is een kleine kans dat 2023 het eerste jaar wordt dat 1,5 graad warmer is dan het pre-industriële gemiddelde, al betekent dat in dat geval níet dat de wereld het mondiale klimaatdoel van maximaal 1,5 graden opwarming gepasseerd is: dat gebeurt pas als het gemiddeld over een langere periode zoveel warmer is.^*

DERNA: Het is niet de schuld van ‘het klimaat’ dat twee dammen in het oosten van Libië al twintig jaar niet onderhouden waren,^* en dat ze niet berekend waren^* op de krankzinnige hoeveelheid regen die storm Daniel begin september in het oosten van het land dumpte. Maar door klimaatopwarming was de kans wel aanzienlijk groter dat er zo veel neerslag viel, berekenden klimaatonderzoekers.^* Door de overstromingen zijn minstens 43.000 mensen ontheemd, alleen al in de stad Derna overleden bijna 4.000 mensen. Dit is het type klimaatramp dat deels voorkomen had kunnen worden;^* de lokale bevolking is woedend over het wanbeleid.^*

BRANDSCHADE: In Griekenland keert woede over bosbranden zich tegen migranten.^* Inwoners voelen zich in de steek gelaten door hun overheid: ‘Elk gevoel van veiligheid dat de staat zou moeten bieden is verdampt’, zegt een analist tegen The Guardian.^*

Vieze lucht en gevaarlijke chemicaliën

OVER DE GRENS: Een nieuwe taxatie laat zien dat de mensheid zes van de negen planetaire grenzen heeft gepasseerd. Hiermee ‘riskeren we de stabiliteit van de hele planeet’, aldus onderzoekers van het Stockholm Resilience Centre.^* De grootste problemen zijn chemische vervuiling, gebroken fosfor- en stikstofkringlopen, verlies van biodiversiteit en klimaatverandering.

VIEZE LUCHT: Bezien vanuit de planetaire bril is luchtvervuiling een relatief klein probleem, omdat de stabiliteit en weerbaarheid van het leven op aarde er niet door bedreigd wordt. Maar de gemiddelde aardbewoner leeft wel 2,3 jaar korter door luchtvervuiling. Vieze lucht is een grotere bedreiging van de volksgezondheid dan alcohol of tabak.^* En verreweg de meeste schade wordt geleden in zes landen: Bangladesh, India, Pakistan, China, Nigeria en Indonesië. Zo zouden inwoners uit Bangladesh bijna 7 jaar langer leven als de lucht die ze inademden schoon was. Inwoners van Delhi gaan gemiddeld 12 jaar (!) eerder dood door vieze lucht.

AANSPRAKELIJK, MAAR OPEN: De chemische fabrikant Chemours is aansprakelijk voor schade die omliggende gemeenten ondervonden door vervuiling van het concern, oordeelt de rechter.^* Dit ‘opent de deur naar verdere rechtszaken van bijvoorbeeld burgers en bedrijven die ook getroffen zijn’, schrijft Follow the Money (FTM).^* Een onafhankelijke commissie oordeelt verder dat het bedrijf uit voorzorg stilgelegd zou moeten worden, totdat zeker is dat Chemours geen pfas meer uitstoot.^* ‘Chemours accepteert [nu] dodelijke slachtoffers door zijn vervuiling’, zegt advocaat Bénédicte Ficq in gesprek met FTM over haar massa-aangifte namens 2.700 Nederlanders.^*

TATA’S SCHULD: Voor het eerst erkent het RIVM onomwonden een causaal verband tussen vervuiling door Tata Steel en gezondheidsschade in de omgeving. Omwonenden leven gemiddeld 2,5 maand korter door de uitstoot van de fabriek.^* Tata belooft snelle verbetering.^* NRC bevraagt minister Micky Adriaansens (Economische Zaken) over haar ‘maatwerkaanpak’ voor de grote industrie.^*

Zuchtende bossen en ander nieuw klimaatonderzoek

VERLEDEN, HEDEN, TOEKOMST: Le Monde maakte een bijzonder knap ‘scrollverhaal’ – een verhaal dus met veel grafieken waar je doorheen kunt scrollen – over klimaatverandering: hoe het werkt, waar de oorzaken liggen, en welke mogelijke toekomsten in het verschiet liggen.^* Het verhaal gaat – terecht – niet alleen over CO2. Nederlandse onderzoekers laten zien dat de uitstoot stijgt van ‘superbroeikasgas’ lachgas, vooral door kunstmest en stuwmeren.^*

PAS OP MET KNUFFELEN: Bomen zijn geen betrouwbare klimaatvrienden meer, schrijft journalist David Wallace-Wells in The New York Times.^* Door de hitte nemen ze steeds minder koolstof op uit de lucht,^* en door het groeiende risico op bosbranden komt er ook steeds vaker ineens extreem veel CO2 uit de bossen vrij. De grote bosbranden in Canada^* zorgen dit jaar bijvoorbeeld voor 410 megaton aan uitstoot,^* ruim 2,5 keer de jaarlijkse uitstoot van de gehele Nederlandse economie.^* Het vertrouwen in bossen als klimaatoplossing krijgt een extra knauw nu blijkt dat CO2-compensatie door het behoud of aanplanten van bos veel minder goed werkt^* dan gedacht.^* Oliegigant Shell is daarom stilletjes teruggekomen op zijn eerdere plan om tot 100 miljoen dollar per jaar te investeren in zulke CO2-compensatie.^*

HOE ERG HET IS: The Guardian vroeg veertig klimaatwetenschappers hoe ze de heetste zomer ooit duiden. De opwarming zelf ontwikkelt zich zoals in de modellen was verwacht, stellen zij, maar hoe kwetsbaar mensen al zijn bij de huidige weersextremen is juist onderschat.^*

NIET OVERDRIJVEN: Onderzoeker Patrick Brown stelt de klimaatwetenschap in een kwaad daglicht met de bewering dat zijn onderzoek alleen gepubliceerd wordt als hij de gevolgen van klimaatopwarming dik en dramatisch aanzet.^* Zijn klacht werd snel gedebunkt: hij koos er in een studie over bosbranden zelf voor om andere factoren dan klimaatopwarming buiten beschouwing te laten.^* Dat er in de klimaatwetenschap veel aandacht is voor catastrofale risico’s valt te rechtvaardigen, omdat die risico’s niet uitgesloten zijn.^* Maar het is wel zaak ze in het juiste daglicht te plaatsen, en dat lukt te vaak niet, schrijft aardwetenschapper Brian O’Neill in een commentaar in wetenschappelijk tijdschrift Nature Climate Change. Klimaatverandering werkt als een demper op onze vooruitgang, maar zal die waarschijnlijk niet tot stilstand brengen, laat staan keren.^* Belangrijke reality check voor doemdenkers.

'Grote delen van de bevolking in landen met een hoog inkomen geloven dat klimaatverandering kan leiden tot het uitsterven van de mensheid of dat de toekomst op zijn minst slechter zal zijn dan het heden. (...) Maar dezelfde studies die aan de basis liggen van deze sombere vooruitzichten, voorzien een toekomst waarin (...) de mensheid beter opgeleid is, beter gevoed, langer leeft en gezonder is, met minder armoede en minder conflicten, in lijn met trends die al decennia aan de gang zijn'

Aardwetenschapper Brian O’Neill nuanceert doembeelden in Nature Climate Change^*

KLIMAATKOSTEN: Ondertussen stelt het IMF dat het totaal aan fossiele subsidies wereldwijd optelt tot 6,6 biljoen euro.^* Het grootste deel van die subsidies is ‘indirect’: geen overboekingen van landen aan oliebedrijven of autorijders dus, maar kortingen op de winning of het gebruik van brandstoffen plus het niet verrekenen van maatschappelijke kosten die wél het gevolg zijn van het gebruik van kolen, olie en gas. (In de sommen van Jetten die ik hierboven besprak, zijn zulke maatschappelijke kosten – in bijvoorbeeld de gezondheidszorg – ook buiten beschouwing gelaten, omdat een andere methodiek is gevolgd om de fossiele subsidies te berekenen.) Een analyse van de maatschappelijke kostenposten levert hoge schattingen op van de schade van onze CO2-uitstoot: volgens een nieuw onderzoek berokkent de CO2-uitstoot van één passagier die van Amsterdam naar Curaçao vliegt zo’n 520 euro schade tot 2100.^* Want elk extra beetje CO2 doet eeuwig mee aan de opwarming.^*

Correctie 2 oktober 2023: Hierboven stond dat de CO2-uitstoot van één lange vlucht ‘5.200 euro’ schade zou opleveren, dat moest 520 euro zijn en is gecorrigeerd.

Dit nieuwsoverzicht voortaan in je mail?