Deze zes fundamentele landbouwkeuzes kunnen niet langer worden uitgesteld

Hét onderwerp waar de regering al vier jaar op vastloopt: het terugbrengen van stikstofuitstoot door de veehouderij.

De politiek zit er steeds erger mee in haar maag, temeer omdat de landbouwproblemen in feite veel groter zijn dan alleen stikstof. De landbouw stoot ook te veel broeikasgassen uit, vervuilt het water, duldt steeds minder natuur, maakt het landschap steeds saaier, en sluit ook nog eens slecht aan op de behoefte aan gezonde voeding.

Er is een radicale systeemverandering nodig. En hoewel dit al decennia bekend is in de politiek, is er van echte verandering nog steeds geen sprake. Ook de laatste minister, Piet Adema (ChristenUnie), kwam niet verder dan een mislukt akkoord met de landbouwsector. Het probleem: hij bleek niet in staat (of van zins) om harde keuzes te maken, en een concrete visie op tafel te leggen. Zo blijft het aanmodderen.

Het is ook moeilijk om keuzes te maken. Want de genegenheid van boeren jegens de overheid is weleens groter geweest. Deuren van het stadhuis inbeuken, asbest op de snelweg mieteren, met fakkels op huisbezoek bij de minister, het is allemaal gebeurd. De meeste boeren keuren het af, maar ze snappen wel dat het gebeurt.

Dus het is wel begrijpelijk, dat de landbouwminister het lastig vindt om aan de landbouwsector uit te leggen dat ze het systeem even gaan omgooien.

Maar het is precies het gebrek aan fundamenteel nieuwe keuzes dat heeft geleid tot een doorgeschoten veeindustrie en radeloze boeren.

Politici, het is tijd om concreet te worden

Decennialang bedacht de overheid, met medewerking van Wageningen Universiteit, steeds weer nieuwe maatregelen en technische oplossingen om de problemen binnen de juridische perken te houden zónder systeemverandering. Dat is de reden dat de boeren nu volledig in de hoek staan. Ze waren al boos, maar sinds de rechter het gevoerde stikstofbeleid onrechtmatig verklaarde, is de chaos compleet.

De laatste poging tot een oplossing, die van minister Adema om tot een ‘landbouwakkoord’ te komen met de boeren en andere spelers in de voedselindustrie, mislukte na een half jaar soebatten schromelijk. Juist vanwege het gebrek aan visie. Als je alle neuzen dezelfde kant op wilt hebben, moet je wel duidelijk maken welke kant het moet wezen.

De komende regering moet echte keuzes maken, waarbij niet iedereen tevreden gesteld kan worden. Keuzes die grote maatschappelijke gevolgen hebben, óók negatieve. Want kiezen voor een bepaalde toekomst, gaat ten koste van een andere.

En dus is het nu tijd om concreet te worden: wat zijn precies de dilemma’s waar de komende landbouwminister een beslissing over moet nemen?

De zes knopen die doorgehakt moeten worden

Met een uitstekend gevoel voor timing publiceerde Wageningen Universiteit begin deze maand een rapport. Dit keer geen technisch epistel waarin de problemen zoveel mogelijk gedepolitiseerd worden met cijfers en jargon. Dit rapport noemen ze een essay. Het schotelt de politiek in toegankelijke taal zes fundamentele dilemma’s voor, om tot een echte landbouwvisie te komen:

Wat is het primaire doel van de landbouw?

Voedselzekerheid, natuurlijk. Maar voor wie? Nederland? Europa? De rest van de wereld? Dat heeft grote implicaties voor de producten die we het beste kunnen produceren, en de methodes waarmee we dat doen. Een nadruk op veehouderij, zoals nu, is eigenlijk alleen zinvol als ons hart primair bij Europa ligt. Nederland als de stal van Europa – zoals we nu zijn.

Wat is de functie van veeteelt?

Op dit moment is dat om zoveel mogelijk vlees, melk en eieren te produceren. Dat kan alleen door grote hoeveelheden graan, soja en ander voedsel te importeren als veevoer. Ooit was dat anders: vee was er voornamelijk om oneetbare planten en voedselresten zo goed mogelijk te benutten, en kostbare mest te produceren. Willen we onze landbouwgrond zo efficiënt mogelijk gebruiken en de voedselkringloop zo goed mogelijk sluiten, dan is dat ook nu nog de beste strategie.

Hoe gaan we om met dieren?

De industriële veehouderij kwam op in een periode waarin de meeste Europeanen dieren, en zeker vee, als van nature ondergeschikt aan de mens zagen. De wetenschap laat steeds duidelijker zien dat de door ons gehouden dieren heel intelligent zijn en een rijk gevoelsleven hebben. Kunnen we hun korte en voor henzelf vrij waardeloze levens nog steeds verantwoorden? En zo nee, onder welke voorwaarden kan veehouderij wél?

Hoe gaan we om met de Europese natuur- en klimaatregels?

Voedselproductie, met name veeteelt, is verantwoordelijk voor een kwart van onze broeikasgasuitstoot. Koeien stoten bijvoorbeeld methaan uit. Dat moet fors omlaag en we moeten ook het natuurareaal uitbreiden tot 30 procent. De vraag is in hoeverre Nederland gaat proberen om die eisen uit te besteden aan andere landen, waar meer ruimte is. Of, en hoe dat gaat kunnen, is overigens nog niet duidelijk.

Wat is de relatie tussen landbouw en de natuur?

Hoe landbouw zich tot de natuur verhoudt is een fundamentele keuze. Willen we landbouw (ook) als een vorm van natuur die tegelijk voedsel levert, of willen we de twee vooral zoveel mogelijk scheiden? Mits niet te intensief, kan veeteelt heel goed samen gaan met rijke natuur – beter zelfs dan veel vormen van akkerbouw. Met zo veel vee als nu is dat onmogelijk, maar scheiden lukt tot nu toe ook totaal niet: zie het stikstofprobleem.

Wat is de rol van de overheid in het consumptiepatroon van haar burgers?

Moet de overheid onze consumptie sturen? Nu zijn het vooral bedrijven die ons hun producten proberen op te dringen, ook als die onduurzaam zijn. Moet de overheid hier het heft in eigen hand nemen, en onze consumptie actief duurzamer maken? Denk bijvoorbeeld aan heffingen op dierlijke producten, zoals nu al op tabak en drank.

Minder vee is eigenlijk geen dilemma

De zes bovenstaande dilemma’s laten zien hoeveel moeilijke keuzes er gemaakt moeten worden door de politiek, en wel snel. ‘De tijd van pappen en nathouden is voorbij’, stelt de nieuwe bestuursvoorzitter van Wageningen University and Research, Sjoukje Heimovaara. Het eindeloos stapelen van regels en wetten om het huidige systeem maar in stand te kunnen houden, is op zijn eind gelopen.

Knopen doorhakken, en uitleggen waarom een systeemverandering in de landbouw echt nodig is, op basis van gedeelde overtuigingen

De onderzoekers vinden dat zij niet degenen zijn die deze keuzes kunnen maken. Maar onder het kopje ‘verwachte ontwikkelingen’ stellen ze toch heel duidelijk dat de speelruimte die de politiek werkelijk heeft veel kleiner is dan het misschien lijkt op basis van al die dilemma’s.

Want hoe je het wendt of keert, de veestapel zal flink moeten krimpen om weer te passen binnen de Europese wet. En vooral ook om de staat van het ecosysteem waarvan wij afhankelijk zijn, niet nog verder te verslechteren. Dat is geen kwestie van smaak, dat is noodzaak. En het sturen van onze consumptie op minder dierlijke producten hoort daarbij, vinden de onderzoekers. Het is de andere kant van dezelfde medaille.

Het grootste dilemma is dus helemaal niet zo ingewikkeld: aanpakken of uitstellen?

Wat we nu nodig hebben, zijn politici die het niet moeilijker maken dan het al is. Knopen doorhakken, en uitleggen waarom een systeemverandering in de landbouw echt nodig is, op basis van gedeelde overtuigingen. Dat is de taak van het volgende kabinet, welke kleur dat ook heeft.

Al onze journalistiek over de Tweede Kamerverkiezingen 2023 Met onze Stemgids, duiding van de verkiezingsprogramma’s, diepgravende gesprekken met lijsttrekkers, en context bij de urgentste kwesties van nu. Naar het overzicht