Hoe Zwarte Piet verdween uit Zaanstad

Vorig jaar was ik bij een demonstratie tegen Zwarte Piet, tijdens de Sinterklaasintocht in Westzaan, in de straat waar ik woon. Een groep dorpelingen had mest gestort in het demonstratievak. Ook plaatsten ze een groot zwart scherm voor de demonstratie, zodat het publiek de demonstranten niet kon zien – met medewerking van de politie. Over en langs dat scherm gooiden lokale relschoppers eieren en kiezels naar de demonstranten – zonder repercussies van de politie.

Geen heerlijk avondje.

Nu, een jaar later, heeft het Westzaanse intochtcomité (dat zoals overal bestaat uit een groepje lokale vrijwilligers) aangekondigd dat Zwarte Piet er weer bij is. Het demonstratierecht is een groot goed, zegt het comité, maar voor de zekerheid organiseert het dit jaar een optocht, in plaats van een feest op een podium. ‘Dat maakt demonstreren lastiger.’

Dat meen je niet, dacht ik toen ik het las in het lokale krantje.^* Daar gaan we weer. 

Door vast te houden aan Zwarte Piet is Westzaan een relict geworden in de Zaanstreek. Want Zaandam doet dat niet meer. Krommenie ook niet, net als Wormerveer, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Assendelft en Westknollendam.

Behalve Westzaan hebben alle andere intochtcomités in de gemeente Zaanstad – en dat zijn er heel wat – vorige maand een overeenkomst gesloten. Samen met de demonstranten van de lokale actiegroep Zaankanters tegen Racisme (ZaTeRa) en Kick Out Zwarte Piet (KOZP) spraken ze af dat Zwarte Piet niet meer komt – en dus ook geen demonstraties.

Ik verdiepte me in de zaak uit frustratie over die ontstellende koppigheid en het racisme in Westzaan. Maar door met de betrokkenen te praten, zag ik ineens wat ik bijna had gemist: wat er allemaal wél verandert.

Want het is niet niks. Waar in 2010 letterlijk elke gemeente de bezwaren van zwarte mensen bij de Sinterklaasintocht nog terzijde schoof, neemt de meerderheid van alle Nederlanders die bezwaren nu serieus. Zwarte Piet verdwijnt uit Nederland, en dat is een zeldzaam voorbeeld van een succesvolle transitie naar een betere samenleving. Om maar wat te noemen: hele ministeries – van volksgezondheid tot landbouw – kunnen slechts jaloers toekijken.

Wie hebben dit gedaan, en hoe hebben ze dat geflikt?

Verandering komt niet uit de lucht vallen

Je zou kunnen zeggen dat het de tijdgeest is. Maar die tijdgeest wordt bepaald door mensen die daar heel hard voor werken.

En dan één initiatief in het bijzonder: Kick Out Zwarte Piet. Het is een initiatief dat voortkomt uit samenwerking tussen verschillende actiegroepen, onder leiding van activist en kunstenaar Jerry Afriyie. Het was Afriyie die het debat in 2011 aanzwengelde samen met Quinsy Gario – eveneens kunstenaar en activist – door vreedzaam te protesteren bij de landelijke intocht. Ze droegen t-shirts met de leus ‘Zwarte Piet is Racisme’. Dat valt onder de vrijheid van meningsuiting, maar toch werden ze met geweld gearresteerd.

Het werd de aftrap van een lange campagne waarmee KOZP eigenhandig de Nederlandse status quo heeft doorbroken. Vond in 2016 nog 65 procent van Nederland dat Zwarte Piet moet blijven, in 2022 was dat nog maar 33 procent.^* De strijd is nog niet overal gestreden, maar als het zo doorgaat is dat een kwestie van tijd.

Demonstreren doe je niet voor de lol, maar omdat het werkt

Hoe gaat zo’n club te werk? Door te rellen, wordt weleens gedacht. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding noemde KOZP zelfs eens ‘potentieel extremistisch en gewelddadig’.

Maar dat zei meer over de Coördinator dan over KOZP. De demonstraties van KOZP zijn strak georganiseerd, altijd vreedzaam en volkomen legaal. Het geweld komt niet van KOZP, maar van relschoppers die KOZP vijandig gezind zijn – bijvoorbeeld van de neonazistische Volks-Unie of de anti-islamitische PEGIDA. Wie met KOZP demonstreert, moet er rekening mee houden om bekogeld, uitgescholden, of zelfs geslagen en geschopt te worden.

Bovendien zijn de demonstraties maar een klein onderdeel van het werk van KOZP. Veel meer tijd stoppen ze in eindeloze pogingen om gemeenten en politie te bewegen tot het organiseren van een gezamenlijk constructief gesprek met intochtcomités. Demonstreren is slechts een middel om mensen aan tafel te krijgen.

Het is elke keer pijnlijk voor de actievoerders om te moeten uitleggen hoe het voelt om gediscrimineerd te worden

Werkt meestal, maar leuk is anders. De gesprekken zijn minder heftig om mee te maken, maar die voert KOZP ook niet voor de lol. Het is elke keer pijnlijk voor de actievoerders om te moeten uitleggen hoe het voelt om gediscrimineerd te worden. Helemaal tegenover onwelwillende mensen, die hen aanvankelijk als vijand zien.

Maar ze doen het toch. Want het werkt, heeft KOZP geleerd. Gemeente na gemeente, comité na comité, gesprek na gesprek. Telkens krijgen de comités alle ruimte om uit te leggen waarom zij zo hechten aan Zwarte Piet. KOZP luistert. En ook de comités blijken bereid om te luisteren als leden van KOZP uitleggen waarom zij zich verzetten tegen Zwarte Piet.

Het zijn deze gesprekken die uiteindelijk zelfs de meest verstokte Pro-Pieten doen inzien dat het Sinterklaasfeest zonder Zwarte Piet leuker is.

De zaak Zaanstad

Zo ging het ook bij ons in Zaanstad.

In 2018 haalde burgemeester Jan Hamming de landelijke Sinterklaasintocht naar Zaanstad, en daarmee ook het Pieten-debat. De gemeente probeerde in aanloop naar de intocht vergeefs gesprekken te organiseren om drie demonstraties te voorkomen: één door lokale anti-Zwarte Piet-activisten en twee door pro-Piet-demonstranten.

KOZP was niet bij deze intocht, maar stond die dag eieren en racisme te vangen bij de intocht in Eindhoven. De dag ervoor was Jerry Afriyie wel in Zaanstad. Niet met protestborden, maar met een USB-stick. Hij gaf een presentatie in een buurtcentrum in Wormerveer, over het racisme achter Zwarte Piet.

Dat jaar en het jaar daarop ging de gemeente over Zwarte Piet in gesprek met de comités. Zonder resultaat. En daarna bleef het stil.

Maar Afriyie deed een vuurtje ontbranden in Zaanstad. De Zaanse Zazilie Currie woonde in 2018 de presentatie bij en besloot in actie te komen. In 2019 ging ze met KOZP mee naar een demonstratie in Venlo, het jaar erop startte ze een campagne in Zaanstad, onder de vlag van actiegroep Zaankanters Tegen Racisme (ZaTeRa) en in samenwerking met KOZP. Op een Facebook-^* en Instagram-account^* ging ze een gestage stroom berichten over Zwarte Piet in Zaanstad posten. Ondertussen bleef ze het probleem adresseren bij de gemeente.

Een dag ervoor was Jerry Afriyie in Zaanstad. Niet met protestborden, maar met een USB-stick

Currie was overigens niet de enige. In 2020 diende DENK-raadslid Şebnem Pancar een motie in^* die werd aangenomen: burgemeester Hamming mocht voortaan niet meer naar intochten met Zwarte Piet, zoals hij in 2019 nog wel deed.^*

Maar Zwarte Piet bleef. ZaTeRa bleef aandringen bij de gemeente om nieuwe gesprekken te organiseren. Die werden beloofd, maar kwamen maar niet.

Toen ZaTeRa in december 2020 met spuitkrijt ‘Zwarte Piet is Racisme’ voor een etalage met Zwarte Pieten-poppen stencilde in Krommenie, kreeg dat landelijk aandacht. Maar de gemeente bleef stil. Zelfs toen een jaar later ‘Jan Hamming schaam je rot’ op de stoep voor het gemeentehuis te lezen viel.^*

Achteraf bezien wijt burgemeester Hamming het gebrek aan actie aan de coronapandemie. De gemeente had in 2020 en 2021 andere prioriteiten, zegt hij. En er waren tijdens de pandemie nu eenmaal geen intochten. Gesprekken organiseren ziet hij juist als een taak voor de burgemeester, benadrukt hij. Hij wil verbinden. En een kant kiezen, pro- of anti-Zwarte Piet, zou alleen maar averechts werken.

ZaTeRa is van mening dat de burgemeester juist wél een kant koos door de intochten met Zwarte Piet te blijven subsidiëren

Ook om die reden raadde Hamming vorig jaar juni af om voor een nieuwe motie^* te stemmen, waarin werd voorgesteld om de gemeentelijke subsidies voor intochten met Zwarte Piet af te schaffen. Met succes: de motie werd weggestemd.

ZaTeRa is van mening dat de burgemeester juist wél een kant koos door de intochten met Zwarte Piet te blijven subsidiëren. En omdat ze ook nog altijd op de beloofde gesprekken zaten te wachten, zagen ZaTeRa en KOZP geen andere optie dan te demonstreren.

ZaTeRa koos voor de intocht in Westzaan – en zette daarmee de gemeente aan het werk. Er moest veilig gedemonstreerd kunnen worden. Om de demonstranten naar hun plek te krijgen, was beveiligd vervoer nodig.

Hoewel de gemeente nog altijd zei geen kant te kiezen, voelde dat voor de demonstranten nogal altijd wel zo. Ik was erbij en kan dat wel begrijpen: als de politie toekijkt hoe je wordt vernederd op manieren die toch echt verboden zijn, als je demonstratierecht met medewerking van de politie wordt geschonden, en als de burgemeester niets doet om dat te voorkomen of te bestraffen, dan voelt dat als instemming van hogerhand.

Want de eiergooiers, en de mensen die een berg mest in het demonstratievak gooiden, gaan vrijuit. Wel lieten raadsleden via de lokale media weten dat ZaTeRa – oftewel Currie – een rekening van 2915 euro kreeg. Omdat ze ‘Zwarte Piet is racisme’ op de grond had gestencild.^*

Gelukkig hoefde ze die uiteindelijk niet te betalen. Je mening met spuitkrijt op de stoep schrijven is – in tegenstelling tot mest storten in de publieke ruimte en eieren in iemands gezicht gooien – niet strafbaar.

Het Jerry-effect

Daags voor de demonstratie vorig jaar haalde een nieuwe motie het wél.^* De subsidies voor Zwarte Piet werden eindelijk afgeschaft.

Afgelopen juni werd eindelijk een eerste ‘dialoogsessie’ georganiseerd. Jerry Afriyie en KOZP-collega Marisella de Cuba vertelden aan de comités waarom Zwarte Piet volgens hen zo problematisch is. En meer dan dat. Afriyie vertelde dat hij ook de weerstand begrijpt. Dat hij beseft hoeveel moed er van de comités nodig is om de beslissing tégen Zwarte Piet te maken. Want die zal op weerstand stuiten van sommige mensen in de gemeenschap.

Het maakte diepe indruk. René de Reus, voorzitter van comité Zaandam-Zuid en een van de felste pro-Pieten, had in 2018 nog besloten om niet mee te doen aan de landelijke intocht in zijn eigen gemeente, omdat er roetveegpieten zouden komen. Jerry Afriyie lag hem, zacht gezegd, niet na aan het hart. Maar na de sessie waren ze vrienden. Dat is wat De Cuba ‘het Jerry-effect’ noemt.

Bij een tweede sessie in september nam niemand minder dan De Reus al het woord voor hij goed en wel op zijn stoel zat: ‘We gaan om’. Hij wilde het zwart-op-wit hebben, in een convenant. De gemeente besloot de grote Bullekerk in Zaandam af te huren voor een feestelijke avond. Onder theaterlicht en toeziend oog van de pers, na een speech van de burgemeester over verbinding, werd het convenant getekend.

'Ik bedank ze vriendelijk, want ik kan nu naar mijn gezin.’

En nu? Eind goed al goed? 

Wel als het aan de comités ligt. De weerstand valt in het niet bij de vele positieve reacties. Ze hebben hun motivatie om het feest te organiseren helemaal terug. ‘Het moet weer zijn zoals tien jaar geleden’, speechte De Reus bij het tekenen van het convenant. ‘Gewoon dat feest neerknallen! Doen we het nou voor onszelf, of voor iedereen?!’

Ook de burgemeester is blij met hoe het gelopen is. Hij zag het als taak om de vrede te bewaren en de inwoners van Zaanstad zo de toekomst in te loodsen. Door de gesprekken te faciliteren die tot het convenant hebben geleid, vindt hij dat het mooi is gelukt. De constructieve en kundige houding van KOZP bij alle gesprekken heeft hem positief verrast, zegt hij desgevraagd. Maar hij blijft ervan overtuigd dat het niet eerder had gekund.

Gewoon dat feest neerknallen! Doen we het nou voor onszelf, of voor iedereen?!

Dan KOZP. Hoe is het om geknuffeld te worden door mensen die jou eerder totaal niet serieus namen? Om te moeten toezien hoe de gemeente goede sier maakt met jouw harde werk? Als ik het Jerry Afriyie vraag, antwoordt hij pragmatisch: ‘Ik stuur een postbloem, Tony Chocolonely… I don’t care. Ik bedank ze vriendelijk, want ik kan nu naar mijn gezin.’

Zazilie Currie van ZaTeRa is opgelucht dat de kogel door de kerk is. Maar ze weigert om ineens te doen alsof alles koek en ei is. Want het is haar niet in de koude kleren gaan zitten. Ze is overspannen geraakt door het gevecht van de afgelopen jaren. Het zwaarst viel haar de houding van de gemeente en de politie. Terwijl ook die het ermee eens waren dat Zwarte Piet op den duur moest verdwijnen, ervoer zij voortdurend weerstand. Alsof zij persoonlijk het probleem was – niet eens Zwarte Piet.

De prijs van de strijd voor verandering

Dat Currie nu de prijs betaalt, raakt mij. Net als de vanzelfsprekendheid waarmee Afriyie en De Cuba zichzelf telkens weer gratis en voor niets opofferen om Nederland vooruit te helpen.

Burgemeester Hamming begreep in 2018 al dat Zwarte Piet uiteindelijk ook in Zaanstad zou moeten verdwijnen – de NTR en de landelijke intocht waren immers al om. Achteraf vertelde hij me zelfs dat hij de landelijke intocht om die reden naar Zaanstad had gehaald – om het gesprek in gang te zetten. Hamming hoopte dat er een dialoog zou ontstaan, en daarmee vreedzame verandering. In zijn optiek is het in de van oudsher socialistische Zaanstreek altijd zo gegaan.

Waarom was het dan nodig dat mensen als Currie en Afriyie zichzelf keer op keer voor de leeuwen gooiden? Waarom liet de gemeente hen daarbij in de steek?

Marisella de Cuba, die namens KOZP met ZaTeRa de demonstratie organiseerde en ook bij alle gesprekken was, legt uit waarom: ‘Het verschil is dat wij het ons niet kunnen veroorloven om te rusten, want voor ons is het noodzaak. Ik zou heel graag zien dat mijn kinderen en kleinkinderen niet meer dezelfde strijd hoeven te voeren.’

Jezelf doelwit maken van racistische agressie is pijnlijk. Maar jarenlang al je energie stoppen in een mislukking, je kinderen teleurstellen, en de hele zwarte gemeenschap niet die broodnodige stap verder helpen; dat is voor Afriyie en de Cuba nog veel pijnlijker.

De resulterende zelfopoffering is de enige reden dat Zwarte Piet nu verdwijnt. Zonder KOZP was dat niet gebeurd. Zwarte mensen kregen de verantwoordelijkheid in hun schoenen geschoven om een eind te maken aan een traditie die zwarte mensen discrimineert.

Zo ingewikkeld hoeft het niet te zijn

Dat Zwarte Piet verdwijnt is een belangrijke stap richting volledige acceptatie van het feit dat zwarte Nederlanders precies even Nederlands zijn als witte. Maar het is maar één stap, en niet eens de moeilijkste. Het onderwijs, de zorg, noem het maar op; overal worden minderheden, doorgaans onbedoeld, gediscrimineerd.

Het is tijd dat het bestuur in Nederland, lokaal en nationaal, verantwoordelijkheid neemt voor een inclusieve samenleving. Voor de volgende stap, en alle stappen daarna.

Hoe?

Zo ingewikkeld hoeft dat niet te zijn. Veel gemeentes die via KOZP kennis hebben gemaakt met stichting Nederland Wordt Beter van Jerry Afriyie, blijven daarna in contact. Nederland Wordt Beter denkt graag mee over inclusiever gemeentebeleid. Ook Zaanstad zou er een gewoonte van kunnen maken zo’n stichting om advies te vragen en voor andere minderheden adviesgroepen te organiseren. Laat ze daar het subsidiegeld aan besteden.

Laat bestuurders hun oor te luisteren leggen bij groepen mensen die niet vanzelfsprekend gehoord worden. Ze simpelweg serieus nemen, net als de rest. En daar vervolgens werk van maken. Uit eigen beweging.