Hoe Nederland een brievenbusparadijs voor Rusland werd

Het ligt misschien niet voor de hand, maar Nederland is de op één na grootste investeerder in Rusland. In 2012 was Nederland goed voor ruim 12 procent van alle investeringen in en 15,9 procent van alle investeringen uit Rusland. Alleen het nog kleinere Cyprus scoorde hoger. Op de derde plek prijkten de nog kleinere Britse Maagdeneilanden.

Veel Nederlands is er echter niet aan die investeringen. In werkelijkheid komt het gros van deze investeringen van brievenbusvennootschappen. Naar schatting zo’n negentig procent van alle investeringen uit Nederland in Rusland komt van brievenbusmaatschappijen.

Lukoil, het op twee na grootste Russische bedrijf, heeft in Nederland bijvoorbeeld al 59 dochtervennootschappen zitten. Een Nederlandse holding is eigenaar van al haar Europese operaties. Eind 2013 had dit bedrijf 15,9 miljard euro aan bezittingen.

Ook Russische staatsbedrijven als Gazprom hebben Nederlandse dochters. Met Nederlandse dochtermaatschappijen als Gazprom Sakhalin (10,8 miljard euro aan bezittingen), Gazprom Finance (2,98 miljard euro) en Gazprom EDP International (1,75 miljard euro) heeft het staatsbedrijf het nodige te verliezen, mochten er sancties worden aangekondigd.

In de Kamer van Koophandel zijn ook bekenden te vinden van de Amerikaanse sanctielijst. Sanctieslachtoffer Novatek, de tweede grootste Russische gasproducent, heeft 800 miljoen euro in een Nederlands vennootschap genaamd Arctic Russia B.V. zitten. En daar blijft het niet bij.

Misschien wel de opmerkelijkste naam op de Amerikaanse sanctielijst was Genaddy Timchenko, oprichter van één van ’s werelds grootste grondstofhandelaren Gunvor. ‘Timchenko’s activiteiten in de energiesector zijn direct gelinkt aan Poetin,’ schreef het Amerikaanse ministerie van Financiën in een summiere verklaring. ‘Poetin heeft investeringen in Gunvor en heeft mogelijk toegang tot Gunvor’s gelden.’ Nadat het Amerikaanse ministerie van Financiën Timchenko op de sanctielijst plaatste, werd hij door Poetin benoemd tot de Russische handelsvertegenwoordiger in China.

Waar de moedermaatschappij van Gunvor gevestigd is? Op de Barbara Strozzilaan 201 te Amsterdam, in het warme gezelschap van nog 429 andere bedrijven. Sinds 2010 heeft het bedrijf, overigens in strijd met de wet, al geen jaarrekening meer gedeponeerd. In dat jaar had het bedrijf 59 miljard aan omzet en prijkten er 7 miljard aan bezittingen op de balans.

Kortom: voor Rusland is Nederland een waar brievenbussenparadijs.

Waarom Nederland?

Er zijn goede redenen voor Russische bedrijven om zich in Nederland te vestigen. De eerste is welbekend: belastingen. Nederland heeft belastingverdragen met meer dan negentig landen en een belastingregime dat het mogelijk maakt om geld belastingvrij door Nederland te laten stromen.

Minder bekend is echter dat Nederland aantrekkelijk is omdat ons rechtssysteem unieke bescherming biedt tegen de toorn des Poetins. Dat werd de afgelopen jaren vooral duidelijk in de afwikkeling van het faillissement van wat eens het grootste Russische olieconcern was: Yukos Oil.

Tussen 2006 en 2013 is in de Nederlandse rechtbanken een obscuur juridisch conflict tussen de Nederlandse vestiging van Yukos Oil en haar Russische curator uitgevochten. De Hoge Raad besliste dit conflict eind 2013 in het voordeel van Yukos Oil.

Yukos Oil was het olieconcern van de Russische oligarch Mikhail Khodorkovsky. Khodorkovsky was één van de rijkste Russen in de jaren negentig, toen Rusland bekendstond als het Wilde Oosten. Hij had na de val van het communisme op tamelijk dubieuze wijze olieconcessies in handen gekregen: zijn bank Menatep werd geacht de staatsveilingen voor de olieconcessies te organiseren, maar vreemd genoeg bleek er op de veiling maar één bieder te zijn.

Toen Poetin aan de macht kwam, kreeg Khodorkovsky het al snel met hem aan de stok. Hij betichtte de nieuwe president – ironisch genoeg - van corruptie. In 2003 werd Khodorkovsky opgepakt op verdenking van belastingfraude. Uiteindelijk werd hij veroordeeld tot acht jaar cel en werd Yukos Oil - of wat er nog van over was - in Rusland failliet verklaard.

Maar een aanzienlijk deel van de bezittingen van Yukos Oil zat nog vast in een Nederlandse vennootschap: Yukos Finance B.V. De Russische bewindvoerder probeerde deze Nederlandse bezittingen te verkopen en ontsloeg het dwarsliggende management van Yukos Finance. Dit management maakte hiertegen bezwaar en wist uiteindelijk de Nederlandse rechter ertoe te bewegen het in Rusland uitgesproken faillissement ongegrond te verklaren.

Het Yukos-faillissement en de Nederlandse rechtszaak waren volgens fiscalist Ronald Holtkamp van JDsupra het afgelopen jaar ‘een grote stimulans voor de influx van Russische bedrijven in Nederland.’

Het aangescherpte sanctieregime: geen loze dreiging

De aanwezigheid van zoveel brievenbusmaatschappijen schept ook mogelijkheden bij scherpere sancties. Aangezien zoveel bezittingen van Russische bedrijven via Nederland zijn gestructureerd, gaat het al snel om aanzienlijke bedragen mocht het tot het bevriezen van bezittingen of andere financieel hinderlijke maatregelen komen.

De Amerikaanse sancties waren vooralsnog aanzienlijk strenger. Op de Amerikaanse lijst stonden bijvoorbeeld al de namen van de grootste olieproducent Rosneft, de tweede grootste gasproducent Novatek en de derde grootste bank Gazprombank. Allemaal bedrijven waar bondgenoten van Poetin leiding aan geven. Bovendien richtten de VS zich ook op personen, zoals Timchenko, die nog niet op de Europese lijst staan.

Voor de VS is het makkelijker sanctioneren gezien de beperktere economische relaties met Rusland. Maar de vervlochtendheid van Nederland en andere continentale landen met Rusland is enorm. Met name de afhankelijkheid van Russisch gas maakt een harde confrontatie met Rusland economisch pijnlijk.

Gisteren besloten de Europese ministers van Buitenlandse Zaken desondanks tot versnelde uitbreiding van de sanctielijst met meer personen en bedrijven. Wie hier precies op komen te staan, is nog onduidelijk. De Europese ministers dreigen ook met verdergaande sancties waarbij bepaalde sectoren van de Russische economie, zoals defensie en de financiële markten, in het vizier komen, als Rusland onvoldoende afstand neemt van de Oekraïense separatisten.

Dat is geen loze dreiging. De Europese economie mag dan economisch afhankelijk zijn van Rusland, Russische ondernemingen kunnen gezien hun brievenbusactiviteiten ook midscheeps geraakt worden bij een financiële blokkade door Nederland.Niet voor niets stelde Die Welt vast dat ‘als er een land is dat Rusland pijnlijke sancties kan opleggen, het Nederland is.’

Is dit aannemelijk? Als we de retoriek mogen geloven wel. ‘Dit gaat niet meer over economie en handel,’ zei minister van Buitenlandse Zaken Frans Timmermans, ‘dit gaat over veiligheid en gerechtigheid voor bijna tweehonderd Nederlanders die op een gruwelijke manier aan hun einde zijn gekomen.’

En toch, sancties op zo’n grote schaal, niet tegen een paar stichtingen verdacht van terrorismefinanciering, maar tegen hele sectoren van een grote staat, zullen ongetwijfeld hun uitwerking hebben op de aantrekkelijkheid van Nederland als vestigingslocatie. Het is maar zeer de vraag of de politiek bereid is die consequenties te slikken. Want in Nederland wint de koopman het toch meestal van de dominee.