Deze ideeën van Wilders zijn in strijd met het recht. Partijen, laat hem er afstand van doen

Verantwoord regeren met de PVV, natuurlijk kan het. Als Geert Wilders schriftelijk en mentaal afstand doet van die onderdelen van zijn verkiezingsprogramma en zijn vaste repertoire die in strijd zijn met de Grondwet, gewone wetten, internationale verdragen en de democratische rechtsorde in het algemeen. Dan kunnen VVD en NSC met een gerust geweten gaan onderhandelen over een coalitie.

Het handige van een partij met één lid is dat de PVV voor zo’n handtekening geen langdurige interne discussie of congres nodig heeft. De enige vraag die openblijft na ondertekening: is Wilders goed voor zijn woord en zijn handtekening?

Daar strijden vertrouwen aan de ene kant met scepsis en geheugen aan de andere kant. De PVV heeft jarenlang de integriteit van het democratische bestel in twijfel getrokken. Uit niets bleek vertrouwen in de algemene rechtsbeginselen waar onze samenleving op is gebouwd. Nu opeens wel?

Drie gele kaarten is een rode

Een oplossing zou kunnen zijn om vast te leggen dat bij schending van de afspraken een vooraf overeengekomen sanctie in werking treedt. Bij drie gele kaarten volgt een rode – het einde van de coalitie. Tot de overtredingen worden ook gerekend: opruiende uitingen op sociale media en in zaaltjes, of symbolische gebaren zoals naar Kijkduin gaan om acties tegen de komst van asielzoekers te steunen.

Voor zoiets serieus als het delen van regeringsverantwoordelijkheid met een partij die de afgelopen twintig jaar de rechtsstaat heeft ondermijnd, is het niet overdreven om zwart-op-wit beterschap te verlangen. Alles wat stinkt in de ijskast opbergen is niet genoeg. Ook bij de diepste vriezer kan de stroom uitvallen.

Veel door Geert Wilders voorgestelde maatregelen zijn in strijd met het geldend recht. Zijn reactie daarop is terecht: de wet kan je toch wijzigen? Klopt, maar bij verdragen is daar instemming van de deelnemende landen voor nodig. Een langdurige procedure. Eruit stappen ontslaat je in veel gevallen niet van het respecteren van de fundamentele grondrechten die op allerlei andere plekken zijn vastgelegd.

Iets dergelijks geldt voor het wijzigen van de Grondwet. Dat kan. Pieter Omtzigt heeft er voorstellen voor gedaan ter versterking van de democratische rechtsorde. Omdat in de Grondwet (en de gegroeide uitleg daarvan) de fundamenten van onze democratie zijn vastgelegd, kan je de Grondwet niet even veranderen. Dat moet in twee rondes in beide Kamers van het parlement, met verkiezingen ertussen en in tweede lezing met twee derde van de stemmen.

Het gaat om meer dan regels

De democratische rechtsorde is breder dan regels. Die omvat ook hun uitleg. Onze beschaving is vastgelegd in een weefsel van Nederlandse, Europese en wereldwijde regels die niet met een schaar eenvoudig los te knippen zijn. Dat is niet het werk van een complot in Davos of Washington maar een verworvenheid om fatsoenlijk gedrag tussen mensen, instellingen en landen te bevorderen. En de zwaksten te beschermen.

De Nederlandse overheid heeft de afgelopen dertig jaar veel vertrouwen van de kiezers verloren door zich regelmatig zelf niet aan de algemene rechtsbeginselen te houden

De Nederlandse overheid heeft de afgelopen dertig jaar veel vertrouwen van de kiezers verloren door zich regelmatig zelf niet aan de algemene rechtsbeginselen te houden. De Toeslagenaffaire was het resultaat van falend rechtsbesef op allerlei plekken, aangemoedigd en toegestaan door de politieke ambtsdragers en volksvertegenwoordigers. Tot iedereen er spijt van kreeg.

De bijbehorende zelfreflectie is bij de voormalige coalitiepartijen nog niet afdoende uitgevoerd. Veel kiezers hebben de incompetentie afgestraft. Maar of de kiezers ook beseffen dat zij de bal nu hebben neergelegd bij partijen die in uiteenlopende mate respect hebben voor de rechtsstaat is de vraag. Dat geldt in de eerste plaats voor de PVV.

Wilders' botsingen met het recht op een rij

Het is dus de moeite waard om op een rijtje te zetten welke wetten en internationale verdragen botsen met de uitspraken van Wilders en het PVV-partijprogramma. Hierbij raadpleegde ik allerlei bronnen waaronder de rechtsstaattoets van de verkiezingsprogramma’s door de Nederlandse Orde van Advocaten.

En maakte ik dankbaar gebruik van een analyse van de rechtsstatelijkheid van het PVV-programma gemaakt door Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht in Leiden. Hieronder vind je de lijst met botsingen, met aansluitend mijn commentaar. De lijst is verre van compleet. Bovendien: de democratische rechtsorde is meer dan teksten alleen – berustend op respect voor de ander en respect voor minderheden.

'Een gezamenlijke basislijn'

Verkenner Ronald Plasterk schrijft in zijn eindverslag dat in het vervolg van de kabinetsformatie onder leiding van een informateur gezocht moet worden naar ‘een gezamenlijke basislijn voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat’.

Wanneer een niet-bestaand woord in een politieke verklaring opduikt moet je altijd opletten. Basislijn. Het suggereert een vorm van eensgezindheid maar laat na te zeggen of en hoe die verankerd is.

Eerder werd gelekt dat de verkenner een aantal ‘struikelblokken’ zou formuleren. Nadat die waren opgeruimd, of opzij geschoven – dat was niet helemaal duidelijk – zou het echte onderhandelen kunnen beginnen. Daarin school hetzelfde ernstige misverstand.

Opkomen voor de democratische rechtsorde is meer dan een struikelblok slechten. Het gaat om het fundament van onze parlementaire democratie. Wat daarmee in strijd is onderhandel of parkeer je niet weg ‘omdat het land geregeerd moet worden’ en ‘omdat de kiezer heeft gesproken’.

Dat er nu een serieuze fase van de kabinetsformatie moet worden gewijd aan wat ons bindt, is de oogst van jaren verwaarlozing, verzaking van de publieke verantwoordelijkheden van de overheid. Daar hebben veel partijen aan meegedaan. De PVV maakt alleen gebruik van de geboden kans.  

De democratische rechtsorde is geen wisselgeld: het is ons enige kapitaal. Wie daar niet van doordrongen is kan beter niet aan de basislijn verschijnen.