Activisten van Extinction Rebellion zijn irritant, maar niet crimineel

De demonstratievrijheid staat overal in Europa onder druk. Protesten worden steeds vaker ingeperkt,^* waarschuwen mensenrechtenorganisaties, vooral die over klimaat.^* In Nederland lijken de rechtse partijen deze ontwikkeling kracht bij te willen zetten.

Dat bleek onlangs tijdens een gesprek tussen Tweede Kamerlid Lilian Helder (ex-PVV, nu BBB) en minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yesilgöz (VVD) in de Tweede Kamer. Als het aan deze politici ligt, worden ontregelende protestacties zoals de A12-blokkade door Extinction Rebellion (XR) deze zaterdag veel harder aangepakt.

Waarom het ondermijnend is om demonstranten ‘criminelen’ te noemen

Yesilgöz werd in haar rol als minister ondervraagd over een recent besluit van het Openbaar Ministerie. De zaak draaide om een actie van Greenpeace en Extinction Rebellion in november 2022 op verboden terrein op Schiphol. De activisten hadden daarbij een hek opengeknipt en zich vastgeketend aan privéjets.^* Dit viel niet onder het demonstratierecht, want veiligheid, vond het OM. Maar na een reeks fouten bij de arrestatie en opsporing moest de openbaar aanklager besluiten om alle zaken tegen de activisten te seponeren.^*

Dit tot ongenoegen van de formerende partijen VVD, BBB en PVV – de vierde partij die momenteel meedoet aan de formatiegesprekken, NSC, hield zich stil.

Noem het een criminele organisatie en dan wordt het een heel ander verhaal

Kamerlid Helder zei dat XR stelselmatig de wet omzeilt en zo misbruik maakt van het demonstratierecht. Ze had wel een suggestie om dit soort protest voortaan aan banden te leggen: ‘Doe het dan gewoon zoals Spanje het doet, want daar noemen ze het [een groep zoals XR, JM] een criminele organisatie en dan wordt het een heel ander verhaal.’

‘Ik vind dat mevrouw Helder hier de kern te pakken heeft’, antwoordde Yesilgöz. De klimaatactivisten speelden volgens haar een kat-en-muisspel met de politie. Dat ziet ze als ‘misbruik maken van het demonstratierecht’ en daarover zou ze in gesprek gaan met het OM. De suggestie om XR om te dopen tot ‘criminele organisatie’ zou ze betrekken ‘bij het gesprek [met het OM] om te bekijken wat er mogelijk is’, zei Yesilgöz.^*

Het staat de minister vrij zo’n gesprek te voeren, maar Yesilgöz geeft hier wel een totaal verkeerd signaal, want ze laat de suggestie onweersproken dat XR een criminele organisatie zou zijn. Yesilgöz zei alleen dat ze ‘andere kaders en andere definities’ hanteert dan Lilian Helder – God weet wat de minister daarmee bedoelt.

‘Criminele organisatie’ is een term die in het Nederlandse strafrecht opduikt^* als het gaat over motorbendes, drugskartels en mensen die deelnamen aan milities van het Assad-regime. Je kunt veel van Extinction Rebellion zeggen, maar in dit rijtje horen ze niet thuis. Het doel van de organisatie is niet ‘het plegen van misdrijven’, zoals de definitie van ‘criminele organisatie’ luidt.^* Nee, XR is op aarde om via ontregelend protest de crises van klimaat en biodiversiteit aan de orde te stellen.

Zelfs als het OM zou vinden dat de organisatie ‘crimineel’ is, dan nog is het aan de rechter om XR al dan niet te verbieden. Niet aan een Kamerlid of aan de minister van Justitie en Veiligheid.

De trend in Europa: protesten de kop indrukken

Was dit een argeloos gesprekje tussen een minister en een Kamerlid die zich beiden graag profileren als voorvechters van law and order? Zeker, maar het is vooral een serieus signaal dat Nederland op een trein stapt die in andere Europese landen al is vertrokken.^* De route is steeds dezelfde: langs verdachtmakingen en criminalisering van vreedzaam protest richting steeds grotere inperking van de demonstratievrijheid. Hoever landen daarin gaan, varieert.

• In Duitsland noemde bondskanselier Olaf Scholz het in mei ‘compleet gestoord’^* dat leden van de actiegroep Letzte Generation (‘Laatste Generatie’) zich vastplakken aan kunstwerken en wegen. Een paar dagen later deed de politie invallen in vijftien woningen van activisten onder verdenking van lidmaatschap van een ‘criminele organisatie’.^*
• In Spanje, Lilian Helder zei het al, zitten 22 leden van de actiegroep Futuro Vegetal (‘Plantaardige Toekomst’) vast in afwachting van hun proces. Ze zouden lid zijn van een ‘criminele organisatie’, zo werd begin januari bekend.^* De groep maakt net als XR gebruik van ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ en stelt dat dit onder het demonstratierecht valt.^*
• In Frankrijk heeft de regering de actiegroep Les Soulèvements de la Terre (‘De Opstandingen van de Aarde’) in juni vorig jaar ontbonden omdat zij aan ‘ecoterrorisme’ zouden doen.

Rechters gaan soms wel, soms niet mee in deze typeringen. In Duitsland blijft de verdenking dat Letzte Generation een ‘criminele organisatie’ is voorlopig overeind, bleek in november in een tussenvonnis.^* Maar de Franse regering werd door de rechter teruggefloten omdat de ontbinding van Les Soulèvements ‘niet gepast, proportioneel en noodzakelijk’ was. Het was, met andere woorden, een overreactie waarin ordebewaking boven demonstratievrijheid ging.

Het Verenigd Koninkrijk gaat het verst. Onder de Britse premier Rishi Sunak is de wet voor Openbare Orde vorig jaar zo gewijzigd dat de politie nu iedere demonstratie kan inperken of opdoeken als het vermoeden bestaat dat die een ‘serieuze verstoring van het leven van de gemeenschap’^* tot gevolg heeft. Iedereen die meedoet aan zo’n protest (of daartoe oproept) kan gearresteerd worden.

De wetswijziging is uitdrukkelijk gericht tegen klimaatdemonstranten die het verkeer blokkeren, erkent de verantwoordelijke minister.^* Maar de wet is zo breed geformuleerd – ‘serieuze verstoring’, ‘het leven van de gemeenschap’ – dat de politie nu feitelijk iedere demonstratie die haar niet aanstaat kan afbreken.

Aanklagers gebruiken de wet al om mensen te vervolgen: zo kreeg een klimaatdemonstrant die in december een half uur meedeed aan een ‘trage mars’ op een openbare weg zes maanden gevangennisstraf; een maand voor elke vijf minuten.^*

De rechten van demonstranten in het Verenigd Koninkrijk worden ook op andere manieren ingeperkt: zo mogen ze in rechtszaken soms hun motivaties niet toelichten en worden ze soms tweemaal vervolgd voor hetzelfde vergrijp.

Maar het zijn niet alleen wetswijzigingen die de demonstratievrijheid bedreigen: telkens de suggestie wekken dat klimaatactivisten eigenlijk ‘criminelen’ zijn is op zichzelf al schadelijk.^* Vreedzaam protest is niet onwettig en heeft niets met criminaliteit of ‘ecoterrorisme’ te maken. Door milieubeschermers toch steeds in een kwaad daglicht te stellen, ontstaat een ‘giftig gesprek’ dat zelf als rechtvaardiging kan gaan dienen voor steeds draconischer maatregelen.

Politici en media die activisten verdacht maken, vergroten het risico dat vreedzame demonstranten zelf het doelwit van geweld worden. Dat is geen speculatie, blijkt wel uit video’s die met enige regelmaat op sociale media rondgaan waarin klimaatactivisten die wegen blokkeren van de weg worden gemept door automobilisten of omstanders. In Duitsland is dat al tientallen keren gebeurd.^* Eigenrichting dus – op de rug van retoriek in media en politiek die de legitimiteit van ontregelende protesten heeft ondergraven.

Wat er werkelijk op het spel staat

Natuurlijk zijn mensen die de weg blokkeren bijzonder irritant. Natuurlijk is er sprake van een ‘kat-en-muisspel’ waarbij XR de politie bezighoudt en niet luistert naar de verboden van burgemeesters. Natuurlijk is het demonstratierecht niet onbegrensd. Natuurlijk zijn sabotage en vandalisme strafbaar – klimaatactivisten die daaraan meedoen moeten worden vervolgd. Maar dat je de banden van monstertrucks lek prikt of meedoet aan een demonstratie op een snelweg maakt je nog geen lid van een ‘criminele organisatie’.

En dat je voor hinder zorgt, betekent niet dat het demonstratierecht niet meer geldt. Integendeel: de maatschappij zal enige hinder als gevolg van demonstraties moeten accepteren. Dat is het hele idee van het demonstratierecht: dat je de boel een beetje mag opschudden om aandacht te vragen voor onrecht.

Met hun wegblokkades, plakacties en besmeuringen roepen activisten zelf een discussie op over de grenzen van dat demonstratierecht. Boeren die nu overal in Europa snelwegen blokkeren doen hetzelfde. Het is goed om hierover een discussie te voeren. Maar wat in het debat tot nu toe ondersneeuwt is de vraag waarom mensen überhaupt tot dit soort acties overgaan. Dat is omdat ze zich niet gehoord voelen, omdat ze zien dat de politiek urgente problemen onvoldoende aanpakt, en omdat ze niet weten wat ze anders nog moeten doen.

Het werkelijke probleem is dus politiek. Demonstraties aan banden leggen is geen oplossing.

Zolang demonstranten vreedzaam te werk gaan, zou de eerste impuls van politici moeten zijn om hun protest te faciliteren en verdedigen. Dus geen strafrechtelijke dreigingen boven demo’s laten bungelen,^* demonstranten niet bespioneren^* en de demonstratievrijheid alleen inperken als dat strikt noodzakelijk is.

Overal in Europa dreigen politici die basale uitgangspunten uit het oog te verliezen. Door acties die volgens hen niet ‘normaal’ genoeg zijn telkens verdacht te maken, begeven ze zich op een glijdende schaal die uiteindelijk leidt tot regelrechte inperkingen van de demonstratievrijheid. Het risico dat zo opdoemt is dat de rechtsstaat verwordt tot instrument van de zittende macht,^* in plaats van een stelsel van waarden en wetten dat primair bestaat om de vrijheden van burgers te beschermen.

Minister Yesilgöz doet daaraan mee. Plichtmatig zegt ze ‘wij zijn een rechtsstaat’, maar als demonstranten tot ‘criminelen’ worden gedoopt? Dan maakt ze dat ‘onderdeel van het gesprek’ met het OM; dan stelt ze ordebewaking boven vrijheid. En zij noemt zich liberaal.

Verder lezen?