De boosdoeners van deze wereld zijn rationeler dan we denken

‘Het grootste probleem van deze tijd, is dat conflicten tegenwoordig zo weinig rationeel zijn,’ zei de tweede man van de Verenigde Naties in een toespraak die ik onlangs bijwoonde.

Als toponderhandelaar met decennia ervaring heeft hij zo’n beetje alle grote en kleine conflicten van deze wereld van dichtbij meegemaakt. Zijn conclusie: door het irrationele gedrag van partijen in een conflict is het vaak moeilijk, zo niet onmogelijk, tot een oplossing te komen.

Als het om geld, land of hulpbronnen gaat, is een compromis nog wel denkbaar: je geeft wat, je neemt wat, en je komt nader tot elkaar. Zo ging het vaak, bijvoorbeeld in conflicten tussen staten.

Maar de conflicten van nu lijken gespeend van alle rede of logica. Sentimenten, of die nu religieus, etnisch of nationalistisch van aard zijn, verstoren als spoken elke poging om ‘in alle redelijkheid’ naar een oplossing te zoeken.

Daarom, zo stelde de VN-topman, staan ook de Verenigde Naties steeds vaker machteloos aan de zijlijn bij weer een nieuwe brandhaard. Hier valt niet tegenop te onderhandelen.

Nieuws waar je met je verstand niet meer bij kunt

Wie dezer dagen het nieuws volgt, ziet overal bewijs voor zijn stelling. Aan de gemiddelde reactie op dit mondiaal onheil zie je dat we er met ons verstand maar nauwelijks bij kunnen.

De bommenregen op Gaza? ‘Buiten alle proporties.’

Raketten, afgevuurd op een passagiersvliegtuig? ‘Barbaarse praktijken.’

Kalifaatje spelende terroristen? ‘Heetgebakerde godsdienstwaanzinnigen.’

De reacties getuigen van een overzichtelijk wereldbeeld: daar zijn de gekkies en de barbaren en hier, bij ons, de ingehouden woede (zie Rutte), de nette diplomatie (zie Timmermans) en de ordentelijke rouw (zie de stoet die tot eind vorige week door ons land trok).

De fanatiekelingen staan in dit schema telkens weer tegenover de redelijken. En dat klinkt zo logisch, dat het verleidelijk is om het bij deze analyse te laten.

Alleen is dat niet het hele verhaal.

De boosdoeners zijn rationeler dan we denken

De boosdoeners van deze wereld zijn namelijk rationeler dan we denken. En het is juist hun kille rationaliteit die maakt dat ze onze vrees verdienen.

Neem de Israeli Defense Forces (IDF). Is dat een op hol geslagen moordmachine, die als een dolle hond haar frustraties botviert op de weerloze bevolking van Gaza?

Zo zien ze zichzelf niet. De IDF staat zich er juist op voor om middels precisiebombardementen en waarschuwingen er alles aan te doen het aantal burgerslachtoffers tot een minimum te beperken. En als dat niet lukt? Dan is dat omdat de vijand burgers als menselijk schild heeft ingezet. Een volmaakte redenering, die het leger bij voorbaat vrijpleit van verwijten.

En Hamas? Dat is toch het schoolvoorbeeld van heetgebakerde godsdienstwaanzin? Zo lijkt het, maar achter de emotionele dramatiek gaat wel degelijk een koele, berekenende strategie schuil. Zo lekte deze week documenten uit waarop Hamas sociale media-instructies geeft aan de bevolking, over hoe over de bombardementen te praten. ‘Benadruk te allen tijde dat ieder slachtoffer een onschuldige burger is,’ was daar bijvoorbeeld in te lezen.

En ISIS dan, de terroristen die alle vrouwen willen laten besnijden en nota bene de waterleiding van de huizen van de christelijke minderheid afsluiten, omdat zij ‘minder dan varkens’ zouden zijn? Dat lijkt toch zo’n beetje de woordenboekdefinitie van waanzin?

Dat zou je denken, maar vanuit het wereldbeeld van de kalifaatsoldaat heiligt hun doel nu eenmaal de middelen. De islamitische wereld is verdorven en zij hebben de taak deze te zuiveren en hervormen.

De groteske wijze waarop deze boosdoeners de mensenrechten schenden, beneemt ons het zicht op de doelrationaliteit die daarachter zit

De groteske wijze waarop deze boosdoeners de mensenrechten schenden, beneemt ons het zicht op de doelrationaliteit die daarachter zit. Hun daden zijn niet de vruchten van gekte, maar van een geslepen strategie.

Misschien wel het ultieme voorbeeld van deze cynische, berekenende visie op de wereld zetelt in het Kremlin. Althans, zo’n 25 kilometer daarvandaan, in een modern paleis waar hij zo min mogelijk uitkomt. Newsweek publiceerde deze week een gedetailleerd verslag van het dagelijks leven van Vladimir Poetin.

Het beeld dat uit dit stuk opdoemt is niet dat van een gevaarlijke gek, maar van een punctueel mens die zijn verstand niet verloren lijkt, maar doelmatig werkt aan de prominente aanwezigheid van zijn land op het wereldtoneel.

Zelfs zijn grilligheid – buigt hij nu wel of niet voor onze sancties? - lijkt een instrument in zijn handen. Hij past immers simpelweg het aloude principe van Niccolò Machiavelli toe, dat je – als je moet kiezen – beter gevreesd kunt worden dan geliefd.

‘Wie tegen monsters vecht, moet er op letten niet zelf een monster te worden,’ schreef de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. ‘En wie al te lang in een afgrond staart, zal merken dat die afgrond naar verloop van tijd naar jou begint te kijken.’

Waarom we de monsters moeten leren zien als mensen met een doel

Mijn punt: om de monsters van deze wereld te bestrijden, loont het de moeite om ze niet meteen als monsters afkomstig uit de afzichtelijke afgronden van de menselijke psyche weg te zetten, maar als mensen met een doel waar zelfs de meest weerzinwekkende middelen door worden geheiligd.

Om de rationaliteit te leren zien, kortom, die achter hun weerzinwekkende methoden schuilgaat. Hoe zeer die doelen en die middelen ons eigen gevoel voor rede ook tarten.

Alleen zo kan een diplomatieke organisatie als de Verenigde Naties de conflicten van deze tijd helpen beslechten.

En terwijl we dat doen, zouden we meteen het monopolie dat de aanhangers van ISIS, Hamas en de IDF op gevoel en sentiment lijken te hebben moeten leren bestrijden.

Door bijvoorbeeld eens ongegeneerd boos te zijn op het ten hemel schreiende onrecht dat onze wereld altijd, maar zeker nu teistert. Zelfs als dat diplomatiek even niet zo handig uitkomt. Of het door velen op deze wereld gedeelde sentiment dat je van kinderen af moet blijven eens als uitgangspunt te nemen voor een politieke top.

Neem de Haagse burgemeester Jozias van Aartsen, die zuinigjes opmerkte dat er volgens hem geen regels zijn overschreden door de demonstrerende Haagse ISIS-aanhangers. Formeel zal hij best gelijk hebben. Toch zou het hem sieren als hij ook eens liet zien dat het feit dat deze demonstranten op zo’n manier van hun grondrechten gebruikmaken, hem met walging vervult. De onderbuik is niet alleen van degenen die deze exploiteren voor hun verwerpelijke agenda.

Laten we als warmbloedige redelijken met de berekenende heethoofden afrekenen.