Iedere zwangere verdient even goede zorg. Maar niet iedere zwangere krijgt die ook

Wat als je zwanger bent en je verblijft in een asielzoekerscentrum? Arts Julia Tankink promoveert binnenkort met haar onderzoek naar de geboortezorg aan gevluchte zwangeren. Toen ze aan zorgverleners vroeg wat deze groep volgens hen nodig heeft, was het eerste antwoord: ‘Dat er geen ratten meer in de kamers van zwangere vrouwen rondlopen.’

Tankink is een van de geïnterviewden in Baren buiten de box. Over hoe de geboortezorg niet voor iedereen gelijkwaardig is. Voor dit boek spraken Bahareh Goodarzi en Daan Borrel tien wetenschappers en beleidsmakers over discriminatie in de geboortezorg – in asielzoekerscentra, maar ook daarbuiten. Uit die gesprekken blijkt: in Nederland worden zwangeren niet gelijkwaardig behandeld.

In azc’s is de situatie misschien wel het schrijnendst. Iemand die zwanger is kan zomaar worden overgeplaatst naar een andere locatie en op dezelfde dag moeten vertrekken. De nieuwe verloskundige weet dan niet wat haar medische geschiedenis is, omdat het dossier niet mee verhuist; om nog maar te zwijgen over de stress die met zo’n verhuizing gepaard gaat.

De statistieken liegen er niet om. Uit onderzoek in het noorden van het land bleek dat de babysterfte onder mensen die asiel aanvragen zeven keer zo hoog is als onder zwangeren zonder een migratieachtergrond.^* Uit een andere studie bleek dat de moedersterfte in azc’s tien keer zo hoog is als het Nederlandse gemiddelde.^*

Ook andere zwangeren en baby’s met een niet-westerse migratieachtergrond hebben meer kans om ziek te worden of te overlijden. En baby’s van ouders die in armoede leven, overlijden vaker^* en hebben meer kans op een vroeggeboorte.^*

In Nederland zijn de ziekte- en sterftecijfers weliswaar laag vergeleken met andere landen, maar wie je bent, wat je achtergrond is en hoeveel geld je hebt, heeft invloed op de kwaliteit van de zorg die je ontvangt als zwangere vrouw en als pasgeboren baby. Goodarzi en Borrel pleiten daarom in hun boek voor een rechtvaardige geboortezorg voor iedereen.

Speelt huidskleur een rol in geboortezorg?

Goodarzi – van Iraanse afkomst – is docent aan de Academie Verloskunde Amsterdam Groningen en postdoctoraal onderzoeker op de afdeling Verloskundige Wetenschap aan het Amsterdam UMC.

Ze is opgeleid als verloskundige en was zich niet altijd bewust van de discriminatie in haar vakgebied. Toen een Iraanse zwangere vrouw op haar spreekuur kwam die de Nederlandse taal niet machtig was, stond Goodarzi erop om geen Perzisch met haar te spreken. Terwijl ze de Iraanse taal goed beheerst.

‘Ik dacht: waarom moet ik jou anders behandelen?’ vertelt Goodarzi als ik haar spreek op de redactie van De Correspondent. ‘Leer maar gewoon de taal. Je krijgt echt geen voorkeursbehandeling. Dat is natuurlijk een heel gekke gedachtegang.’ Want waar Goodarzi deze zwangere een gelijke behandeling wilde geven, ziet ze nu, stelde ze haar juist achter door een taal te spreken die ze niet begreep.

Toen de Black Lives Matter-protesten begonnen in 2020 en Goodarzi ook ging protesteren tegen racisme, vroeg ze zich af: zou huidskleur ook een rol spelen in de geboortezorg?

In haar proefschrift^* besloot ze het verband tussen de etnische achtergrond van een zwangere en de kans op babysterfte te onderzoeken. En jawel, zwangeren met een niet-westerse migratieachtergrond bleken meer kans te hebben om hun kind te verliezen; die kans werd nog groter als ze ook een slechtere sociaal-economische positie hadden.

Komt dat niet door de ongezondere leefstijl en slechtere gezondheid in deze bevolkingsgroepen? ‘Daar wilde ik van wegblijven’, vertelt Goodarzi. ‘Want dan wordt het probleem individualistisch gemaakt: die mensen hebben niet goed genoeg hun best gedaan, het probleem ligt bij hen. Daarom keek ik alleen naar gezonde zwangeren die begeleid werden door een verloskundige [en dus niet in het ziekenhuis werden behandeld vanwege medische complicaties, SB].’

Goodarzi zag ook hoe racistische denkbeelden ingebakken zitten in haar vakgebied. Zo worden verloskundigen en gynaecologen getraind om ziektes te herkennen op een witte huid; daardoor wordt bijvoorbeeld zuurstofgebrek bij baby’s met een donkere huid minder snel opgemerkt.^*

Ook ontstond eind negentiende eeuw het idee dat het bekken van witte vrouwen geschikter is om te baren. Al is het intussen achterhaald, het is nog altijd terug te vinden in lesboeken – ook op de opleiding verloskunde waar Goodarzi zelf lesgeeft – en draagt eraan bij dat zwangeren van kleur sneller een keizersnede krijgen. Zwarte vrouwen krijgen ook minder vaak pijnverlichting,^* omdat sommige zorgverleners geloven dat zij minder pijn zouden ervaren (dit staat bekend als ‘obstetrische taaiheid’).

Mensen buiten de box ervaren geboortezorg vaker als grensoverschrijdend of zelfs gewelddadig

Als je als zwangere binnen de box valt, is je ervaring met de geboortezorg beter dan daarbuiten. Met de ‘box’ bedoelt Goodarzi de norm: iemand die wit, hetero en cisvrouw is; die de taal goed spreekt; die theoretisch geschoold is; en geen lichamelijke uitdagingen heeft.

Mensen buiten de box – bijvoorbeeld mensen van kleur, met een taalbarrière of een lager inkomen – ervaren de geboortezorg vaker als grensoverschrijdend, niet respectvol of zelfs gewelddadig. Dat vertelt onderzoeker Rodante van der Waal in het boek. Een samenvattende term voor zulke ervaringen is ‘obstetrisch geweld’, die is ooit bedacht door activisten in Zuid-Amerika om aandacht te vragen voor grensoverschrijdend gedrag rondom zwangerschap en bevalling.^*

Obstetrisch geweld gaat bijvoorbeeld over een knip die zonder toestemming wordt gezet, of een zwangere die wordt uitgescholden. Ook als je niet voldoende wordt geïnformeerd of op je rug moet baren terwijl je dat niet wilt, zegt Goodarzi, is dat een vorm van obstetrisch geweld.

Gaat het niet wat ver om dit allemaal ‘geweld’ te noemen? ‘Het is een controversiële term’, zegt Goodarzi. ‘Zorgverleners voelen zich er ongemakkelijk bij, omdat ze het idee hebben dat het heel persoonlijk wordt en dat ermee wordt gezegd dat het intentioneel is. Terwijl die term bedoeld is om een kenmerk van het geboortezorgsysteem als geheel aan de kaak te stellen.’ Al bedoelt een individuele zorgverlener het waarschijnlijk niet zo, wil ze maar zeggen, het systeem is nou eenmaal discriminerend ingericht.

Worden zwangeren niet bang gemaakt met een term als ‘obstetrisch geweld’? Voor mensen buiten de box kan het juist helpen, denkt Goodarzi. ‘Dit zijn mensen die hun hele leven lang al tegen al die barrières en discriminatie aanlopen. Ik hoop dat dit boek hun het gevoel geeft dat ze gehoord worden.’

Rechtvaardige geboortezorg: hoe kan het wel?

Hoe kan de geboortezorg rechtvaardiger worden? Goodarzi vertelt over Engeland, waar in 2018 bleek dat de kans op babysterfte onder zwarte zwangeren vijf keer zo hoog was als onder witte landgenoten. In reactie daarop werd de actiegroep Five X More opgericht.

Toen in 2021 een nieuwe richtlijn werd voorgesteld om de bevalling van alle zwangeren van kleur bij 39 weken op gang te brengen – wat risico’s met zich meebrengt – protesteerde deze groep. ‘Want de hogere kans op babysterfte was het gevolg van discriminatie’, zegt Goodarzi. Uiteindelijk werd de richtlijn niet doorgevoerd.

Het is natuurlijk een hoopvol voorbeeld, vindt Goodarzi, maar liever is het niet aan de gedupeerden zelf om verandering teweeg te brengen. ‘De zorgverleners moeten zorgen dat ze een vertrouwensrelatie met iemand opbouwen, ook als diegene buiten de box valt.’ De zwangere moet zich beschermd voelen: ‘Als je aan het baren bent, moet je erop kunnen vertrouwen dat als er een tijger komt, iemand anders die voor je tegenhoudt.’

Is er wel tijd voor het opbouwen van vertrouwen, met alle tekorten in de zorg? ‘De tijd is er niet’, erkent Goodarzi. ‘Maar wij zijn de zorgverleners, wij bepalen met elkaar wat goede zorg is. De verzekeraar zorgt maar dat er geld – en dus tijd – voor komt. Vooral omdat je zo kunt laten zien dat zorg daardoor verbetert.’

Voor oplossingen moet je ook buiten de spreekkamer kijken. Want ook de ongelijkheid waar zwangeren in hun dagelijks leven mee te maken hebben, heeft impact. Zo vertelt gynaecoloog Eric Steegers in het boek dat armoede leidt tot meer stress en minder zelfredzaamheid. Het gevolg is dat zwangeren uit deze groep minder vaak naar de verloskundige gaan, waardoor hun medische uitkomsten verslechteren.^*

De geboortezorg bestaat niet in een vacuüm: zolang er discriminatie bestaat in de samenleving, zal dat gevolgen hebben voor zwangere mensen die buiten de box vallen. Een rechtvaardige geboortezorg komt er dan ook niet zonder bijvoorbeeld een rechtvaardig asiel- of armoedebeleid. Tot die tijd is het begin van het leven een uitstekende plek om te beginnen met gelijkwaardigheid.