De nieuwe kaart van de maan onthult veel meer dan alleen het landschap

Afgelopen april publiceerde China een serie van de meest gedetailleerde maankaarten tot nu toe (schaal: 1:2.500.000). Het was een monsterklus waaraan honderd wetenschappers meer dan tien jaar hebben gewerkt. De Geologic Atlas of the Lunar Globe, zoals de verzameling kaarten heet, werd gepresenteerd met de mededeling dat hij van grote betekenis zal zijn voor het toekomstig gebruik van lunaire grondstoffen.

Volgens onderzoeker Miha Turšič, werkzaam bij het Space Lab van de Waag in Amsterdam, onthullen de maankaarten meer dan geologische details. Ze tonen ons wat voor toekomst de industrie in petto heeft voor onze natuurlijke satelliet. Het soort plannen waaraan veel aardse landschappen in het verleden al ten prooi vielen.

Kaarten lijken objectief en neutraal maar zijn dat niet, zegt Turšič. We zitten aan een groot raam in zijn middeleeuwse werkruimte. Hier houdt hij zich onder andere bezig met kritisch onderzoek naar de ruimtevaartsector. Dat is nodig, legt Turšič uit, want ruimtevaarttechnologie bepaalt met al haar satellietdata grotendeels hoe we naar de aarde kijken – en nu dus ook naar de maan. Onze blik wordt gekleurd door technologie die lang niet zo onpartijdig is als ze lijkt. Daar moet een groter bewustzijn over komen.

De kaart is niet het gebied

Turšič’ opvattingen echoën de beroemde uitspraak van de Pools-Amerikaanse filosoof Alfred Korzybski: de kaart is niet het gebied.^* De kaart is een vertaling van de blik van de kaartenmaker, die bepaalt wat wel en niet de moeite van het vermelden waard is. Een kaart toont intenties en soms zijn die ronduit schokkend.

Vorig jaar bekeek ik in het Allard Pierson in Amsterdam oude, koloniale kaarten van Suriname. Daarop werd alles, van de bossen tot de mensen, als grondstof weergegeven. Er stond vermeld waar er welke soorten hout gekapt konden worden en waar bauxiet kon worden gewonnen. Bij de plantages stond in kleine, kille getallen het aantal tot slaaf gemaakte mensen genoteerd. De belangrijke wegen waren de toegangswegen naar de vindplaatsen van goud.

Zo werd er ook naar de kolonies gekeken. Als lege plek, zonder geschiedenis, zonder intrinsieke waarde

Het was de cartografie van een mentaliteit, een wereldbeeld gebouwd op het idee dat alles voor het grijpen ligt en economische winst altijd de grootste waardebepaler is.

Hoewel Suriname allang geen kolonie meer is, schemert de impact van deze verwoestende kaarten nog altijd door in de huidige tijd. Rond de destijds aangemerkte vindplaatsen voor goud vind je nu ontbossing en vervuilde rivieren. De gemeenschappen die destijds niet op de kaart werden ingetekend, vechten nog altijd voor zichtbaarheid en grondrechten.

De maan heeft geen rivieren die vervuild kunnen worden en geen gemeenschappen die zullen lijden onder industrie. Toch zijn er overeenkomsten tussen de nieuwe maankaarten en de koloniale cartografie, zegt Turšič. ‘Dat zit hem in twee dingen. Het feit dat de grondstoffen leidend zijn en het idee van de maan als terra nullius: niemandsland. Zo werd er ook naar de kolonies gekeken. Als lege plek, zonder geschiedenis, zonder intrinsieke waarde, die zich te voegen heeft naar de behoeften van een groep die haar waarde uitsluitend in grondstoffen uitdrukt.’

Hoe een kaart het gebied kan veranderen

Voor de gemiddelde aardbewoner is het misschien nog even wennen: de maan als toekomstig industriegebied. Maar in de ruimtevaartsector is het idee al geruime tijd geland. Er worden voorbereidingen getroffen voor het winnen van grondstoffen en het bouwen van lanceerplatforms en ruimtestations. Er wordt gewerkt aan maan-wifi,^* een lunaire tijdzone en gps. Nog dit decennium hopen zowel de Verenigde Staten^* als China^* er menselijke voet aan de grond te hebben, iets wat sinds de laatste Apollo-missie in 1972 niet meer is gebeurd.

Bij al die nieuwe activiteiten hoort een nieuwe cartografie. Een die gebaseerd is op de bruikbaarheid van het landschap. Waar niet alleen de vlaktes en kraters op staan vermeld, maar ook veilige landingsplaatsen, mogelijke vestigingsgebieden en de plekken waar je water en metalen kunt winnen.

Terwijl de maan toch meer is dan een optelsom van landingsplaatsen, waterstof, helium-3 en zeldzame metalen.^* Ze is een cruciaal onderdeel van ons planetaire systeem, zet ons water in beweging,^* houdt ons in de juiste baan, bepaalt de paring en migratie van talloze diersoorten,^* verschaft mensen troost en poëzie en bewaart geologisch gezien oeroude herinneringen aan de aarde. Wat gebeurt er met onze perceptie van dat grote grijze landschap nu haar kaarten de economische waarde als uitgangspunt nemen?

Turšič trekt de uitspraak van Alfred Korzybski verder door. Cartografie is niet alleen een uitdrukking van een mentaliteit, ze verandert de in kaart gebrachte plek, zegt hij. Je legt een verhaal over een gebied, bepaalt de kijkrichting. Als vooral de grondstoffen worden weergegeven, treedt mijnbouw op de voorgrond. Het moment dat je op die manier naar de maan gaat kijken, wordt die in de collectieve beleving meer en meer een productiegebied.

Een alternatieve atlas verruimt je blik

Lang niet iedereen maakt zich zorgen over het gemak waarmee een hemellichaam tot industriegebied wordt verklaard. Ik vertel Turšič over de podcast die ik luisterde onderweg naar zijn werkplek. In een wervelend kwartier vatte een journalist daarin alle voordelen van ruimtemijnbouw samen. Aardse mijnen zouden kunnen sluiten, waardoor aardse ecosystemen kunnen herstellen; enorme schatten zouden op termijn tot onze beschikking komen te staan. Het radicale optimisme van de verteller kroop onder mijn huid. Wat als buitenaardse ontginning inderdaad vooral vooruitgang betekent?

Er is nog geen enkele garantie dat mijnbouw dáár de mijnbouw híér daadwerkelijk vervangt

Turšič schudt zijn hoofd. ‘Je moet je afvragen wie al die grondstoffen daar nou eigenlijk nodig heeft, wie er profiteert. Er wordt veel ecologische schade aangericht om überhaupt al die industrie op de maan te krijgen, en dan is er nog geen enkele garantie dat mijnbouw dáár de mijnbouw híér daadwerkelijk vervangt. Grote kans dat het naast elkaar zal bestaan, dat alles wat daar gewonnen wordt ook daar verwerkt wordt ten bate van de ruimtevaartindustrie.’

‘De kaarten die nu bepalend zijn, tonen ons een steriele, technologische blik. Maar je kunt ook een cartografie bedenken die de kapitalistische status quo bevraagt. Die bijvoorbeeld niet het gebruik van een gebied als uitgangspunt neemt, en wel de zorg ervoor.’

Een ecologische kaart van de maan, hoe zou die eruitzien? Turšič’ voorstel: een atlas die weergeeft waar leven zou kunnen gedijen. ‘We weten dat er levensvormen zijn die zich in zeer extreme omstandigheden kunnen handhaven en waarschijnlijk zouden kunnen overleven op de maan. Laten we de maan besmetten, rommelig maken. Bacteriën helpen oversteken die daar een heel eigen dynamiek kunnen ontwikkelen.’

Natuurlijk roept dit ook ethische vragen op. Maar je kunt het ook zo bekijken: dat de maan niet blijft wat ze nu is, is een gegeven. De toekomstige missies zullen linksom of rechtsom voor besmetting zorgen tussen aarde en maan. Waarom dan niet kiezen voor levensvormen die daar kunnen floreren? Schimmels, algen, bacteriën? Een alternatief voor het idee van exploitatie dat ons door de ruimtevaartindustrie als onvermijdelijk wordt gepresenteerd. Een maan waar het wemelt en woekert van de taaiste levensvormen die ons ecosysteem rijk is.

Het is een radicaal idee. Maar als je er even over nadenkt niet veel radicaler dan de maan als mijnbouwgebied. De instrumentele, koloniale kaart gaat uit van een onbesmette verte, een witte vlek die mag worden opgebruikt. Onze maan verdient meer dan dit ene barre toekomstperspectief. De maan als eiland van taaie biodiversiteit is een stuk aantrekkelijker, vrolijker, dan de maan als industrieterrein.