Een schoolreisje naar Schengen

Op weg van de Duitse stad Trier naar Schengen, in Luxemburg, raakt de buschauffeur de weg kwijt. We maken de ene na de andere U-bocht en zien intussen ieder zijweggetje dat het groothertogdom rijk is voorbijkomen. Pas als we de Belgische grens over rijden schrikken mijn reisgenoten wakker. De flater van de buschauffeur leidt tot grote hilariteit in deze bus vol grenswachten. ‘Jij hebt de opening voor je stuk te pakken, of niet dan?’, roept een diplomaat uit Liechtenstein lacherig mijn kant op.

"Verzamelde grenswachten de weg kwijt", dat is inderdaad een prima kop.

Ik ben de enige journalist op een conferentie voor professionals uit de wereld van het grensmanagement. Over wie hebben we het dan? Politiemannen die de leiding hebben over de operaties van Frontex. Juristen die overheden adviseren hoe ze binnen de grenzen van de wet kunnen blijven. Diplomaten die door hun land belast zijn met de handhaving van de Schengenakkoorden. IT-specialisten die geavanceerde volgsystemen ontwerpen. Maar ook een Hollandse ondernemer, die zoekmachinesoftware ontwerpt en hoopt op een opdracht.

Als onderbreking van twee dagen vol presentaties met duizelingwekkende hoeveelheden afkortingen en jargon bezoeken we die avond Schengen voor het museum en een diner. Wanneer we daar – uren later dan voorzien – arriveren, wacht Charles Elsen ons al op. Deze Luxemburger was een van de ‘geestelijke vaders; van de Schengenzone. ‘Zoals moslims naar Mekka gaan, horen echte Europeanen ooit Schengen te hebben bezocht,’ zegt hij plechtstatig bij aanvang van de rondleiding.

In dit dorpje, waarvan de naam over de hele wereld een synoniem geworden is voor het ultieme backpackerspaspoort (vrij reizen van Stavanger tot Lissabon) komen de grenzen van de Benelux, Frankrijk en Duitsland samen. We bezoeken het museum dat naar het dorpje vernoemd is.

Een dorpje waarvan de naam synoniem geworden is voor het ultieme backpackerspaspoort

Op de Moezel, in een luxe schip, werd in 1985 het fundament onder de Schengenzone gelegd, die tien jaar later in werking trad. Elsen: ‘De Schengenzone is ontworpen om van die tijd- en geldverslindende grenscontroles af te komen. Met nieuwe buitengrenzen was niemand echt bezig. Toen de zone in 1995 van start ging, kwamen journalisten ineens met die term Fort Europa op de proppen. We wisten niet wat we hoorden.’

Door de val van de Muur en de oorlogen in Joegoslavië kwamen er binnen Europa direct na de invoering van de Schengenzone grote migratiestromen gang. Denk aan Kosovo, waaruit eind jaren 90 duizenden inwoners op de vlucht sloegen. Onze gids, Elsen, kijkt er nog altijd ietwat beteuterd bij. ‘De geest van Schengen is het ideaal van vrij verkeer van personen en goederen. Dáár was het ons om te doen, dat de truckers konden doorrijden bij de grens. Maar het werd algauw balanceren tussen vrijheid en veiligheid, dat moet ik toegeven. Dat er zo’n hek om onze zone heen moest, hadden we toen simpelweg nog niet voorzien.’

Om deze ‘geest van Schengen’ te vieren is er bij het monument een museum uit de grond gestampt. De expositie voert langs hypermoderne videopanelen en twintigste-eeuwse grensparafernalia (petten, stempelkussens). Toch had het maar weinig gescheeld of ook de Schengenzone zelf was tot een bestaan in het museum veroordeeld.

De Europese Unie viert met dit museum “Schengen” als een van haar grootste successen. De realisatie van het ideaal van open binnengrenzen. Bekijk bijvoorbeeld dit propagandafilmpje eens, van de Europese Commissie. De toon is zo lyrisch dat het hilarisch aandoet.

Youtube plaatst cookies bij het bekijken van deze video Bekijk video op Youtube

Toch is deelname aan de Schengenzone (22 EU-landen, aangevuld met niet EU-landen Noorwegen, Zwitserland, Liechtenstein en IJsland) geen onverdeeld genoegen voor de lidstaten. Op de conferentie wordt dan ook veel gesproken over Denemarken en Frankrijk, twee Schengenlanden die in de nasleep van de Arabische Lente tijdelijk hun grenscontroles weer hebben ingevoerd. Deze spelbrekerij was niet de bedoeling, aldus de andere Schengenlanden. Dit voorjaar werd dan ook een herziene versie van de Schengenakkoorden gepresenteerd. De strekking: als een land in een keer te veel asielzoekers te verwerken krijgt, dan kan ze haar eigen landsgrenzen tijdelijk weer bemannen.

Elsen: ‘Journalisten hadden het toen meteen al over het einde van Schengen. Zover is het nooit gekomen, maar het liet zien dat het ideaal wel kwetsbaar is.’ Hij denkt nostalgisch terug aan het pionierswerk dat hij – samen met onder meer de jonge Piet Hein Donner – verricht heeft. Nu het debat over migratie en integratie politiek geworden is, gaat alles vele malen trager. ‘We begonnen helemaal buiten de Europese gemeenschap om, met onze besprekingen. En dus konden de ministers die daarover kwamen spraken zonder ruggespraak overleggen met hun parlementen. Een vergadering hier in Schengen was een uitje. Zo kon je tenminste zaken doen. Dat vonden ze heerlijk!’

Linkse politici beginnen telkens over de mensenrechten. Dat levert alleen maar hoofdpijn op!

Die uitspraak blijkt veelzeggend. Aan een copieus diner gezeten vertel ik een tafel vol grensprofessionals die avond over het doel van mijn journalistieke project. ‘Ik wil burgers beter informeren over Europees asielbeleid en hen zodoende voorbereiden op de verkiezingen van volgend jaar.’

De diplomaat uit Zwitserland verslikt zich haast in zijn glas Moezelwijn. ‘Doe dat nou niet! Jullie hebben het voordeel van de Europese Unie, die toch nauwelijks door iemand gevolgd wordt. Wij moeten in Zwitserland bij alles wat we doen rekening houden met de mogelijkheid van een referendum. En moeten alle heikele kwesties over grenzen, autonomie en soevereiniteit door ons parlement loodsen. Rechtse politici vrezen dat een gezamenlijk Europees asielbeleid de grenzen verder open zet. Linkse politici beginnen telkens over de mensenrechten. Dat levert alleen maar hoofdpijn op!; Hij krijgt bijval van de Noren en de Liechtensteiners, met wie ik een tafel deel. 

En zo eindigt het schoolreisje zoals het begon. Als een vrolijk onderonsje van een klasje professionals die middels instanties en methoden als Frontex, EU-Lisa, Eurosur, EASO  en Eurodac de open binnengrenzen verdedigen door die aan de buitenkant gesloten te houden. Erg democratiegezind klinkt het allemaal niet. ‘Maar het werkt, toch?’, vat een van de aanwezigen de conferentie samen.

Op de weg terug naar het hotel slaagt de chauffeur er in opnieuw de weg kwijt te raken. Inderdaad: helemaal niet zo’n gekke metafoor.