Waarom de meeste complotdenkers niet echt in complotten geloven

Nee, in de kelder van pizzeria Comet Ping Pong werden geen kinderen als seksslaaf gehouden.

Toch stapte in december 2016 de 28-jarige Edgar Maddison Welch het restaurant binnen om ze te bevrijden. ‘Ik sta op tegen een corrupt systeem dat onze baby’s en kinderen in onze achtertuin ontvoert, martelt en verkracht’, appte hij een vriend een paar dagen eerder. ‘De wereld is te bang om er iets aan te doen en ik ben te eigenwijs om er niets aan te doen.’^*

Welch liep met drie geweren door de pizzeria^* en terwijl om hem heen ouders met kinderen in paniek naar buiten vluchtten, schoot hij drie kogels in een deur die hij er, zo verklaarde hij later, ‘verdacht’ uit vond zien. Maar de vader van twee dochters zag al snel dat de ontvoerde kinderen niet in het restaurant in Washington D.C. te vinden waren.^* Het satanische pedofielennetwerk van Democratische toppolitici evenmin. Presidentskandidaat Hillary Clinton en haar campagneleider John Podesta waren er niet en, nondeju, de pizzatent hád niet eens een kelder! Welch liet zich na een minuut of twintig gedwee afvoeren door de politie.

Hij was een aanhanger van Pizzagate, een Amerikaanse complottheorie die zeer populair was ten tijde van de verkiezingsstrijd tussen Clinton en Donald Trump in 2016. Volgens sommige peilingen geloofde op een zeker moment 46 procent van de Trump-stemmers^* dat er in die kleine pizzeria in Washington kinderen werden misbruikt door invloedrijke Democraten die lid waren van een satanische pedofielenclub.

Je kunt in de actie van Welch een stevige waarschuwing zien voor de risico’s van complotten als Pizzagate, een extreme maar realistische illustratie van hoe ver sommige complotdenkers bereid zijn te gaan. ‘Inmiddels geldt Welch’ handelen als hét schoolvoorbeeld van het gevaar van complottheorieën en fake news’, schreef oud-collega Dimitri Tokmetzis in 2018 op De Correspondent.

Maar volgens de Franse onderzoeker Hugo Mercier kun je er óók een illustratie van iets heel anders in zien, namelijk van het tegenovergestelde: van al die mensen die geloofden in Pizzagate, ging er maar één over tot actie. Tientallen miljoenen zelfverklaarde aanhangers van de theorie deden niets, en dus kun je ook zeggen dat het reuze meevalt met dat gevaar.

Reflexief en intuïtief denken

De evolutionair psycholoog Hugo Mercier schreef Not Born Yesterday, een prikkelend boek over de evolutionaire oorsprong waarom wij vertrouwen wie wij vertrouwen en geloven wat we geloven. Begin augustus schreef ik erover en nu interview ik de auteur over één onderdeel ervan: complotdenkers. De Fransman heeft nogal contra-intuïtieve en relevante ideeën over waarom mensen in complottheorieën geloven en wat de gevolgen ervan zijn.

Aanhangers van complottheorieën gedragen zich bijna nooit logisch, alsof ze er echt van overtuigd zijn, licht Mercier toe. Als al die mensen daadwerkelijk denken dat er kinderen worden verkracht in een pizzeria, zouden zij er dan echt alleen maar over kletsen op chatforums en verder niks ondernemen?

Of neem de zogenoemde truthers, de Amerikaanse complotdenkers die menen dat 9/11 georkestreerd is door de CIA. In zijn boek beschrijft Mercier een ironisch aspect van de truthers: ze hielden hun bijeenkomsten op openbare plekken, zoals campussen en bibliotheken, terwijl een cruciaal onderdeel van hun theorie nou juist was dat de Amerikaanse overheid er alles aan deed om haar complot geheim te houden, tot aan het liquideren van ‘klokkenluiders’ aan toe. ‘De truthers geloven misschien dat de CIA machtig genoeg is om het World Trade Center neer te halen, maar ze zijn niet bang dat de CIA gemakkelijk een kletsende blogger de mond kan snoeren’, aldus Mercier.

Dit betekent overigens niet dat deze mensen eigenlijk niet in de theorie geloven, zegt Mercier; ze geloven er anders in. De evolutionair psycholoog onderscheidt twee typen overtuigingen: reflexief en intuïtief. Intuïtieve overtuigingen hebben we nodig om te kunnen leven, en hebben invloed op ons gedrag en onze emoties. Mercier somt een aantal voorbeelden van intuïtieve overtuigingen op: ‘Dat er hier voor mijn neus een bureau staat; dat ik nu met jou aan het praten ben; dat ik Hugo heet.’

Reflectieve overtuigingen zijn overtuigingen waar we ons niet direct naar gedragen. ‘Ik geloof dat de aarde om de zon draait. Ik geloof dat omdat fysici dat zeggen en ik veel vertrouwen heb in dat zij gelijk hebben. Maar deze overtuiging heeft geen directe impact op mijn gedrag.’

Voor Mercier zijn bijna alle overtuigingen over bijgeloof, complottheorieën, en zelfs over religie reflectieve overtuigingen: mensen geloven erin, maar gedragen zich er niet helemaal naar.

Neem bijvoorbeeld mensen die in de hel geloven. Als al die mensen dat intuïtief zouden geloven, dan zouden ze meteen stoppen met al het gedrag dat ervoor zorgt dat ze daar terechtkomen. ‘Veel mensen hebben zonden gepleegd waarvoor zij volgens die overtuiging tot in de eeuwigheid vreselijk gemarteld zouden worden. Als je dat echt, intuïtief, gelooft, dan doe je dat niet; dan zijn de kosten simpelweg te hoog.’

Complottheorieën verbieden werkt niet

Merciers redenering gaat verder. De Franse wetenschapper stelt ook dat als mensen zich wél naar hun niet-kloppende ideeën lijken te gedragen, die ideeën meestal niet de oorzaak zijn van dat gedrag, maar een excuus of rechtvaardiging ervoor.

Hij noemt als voorbeeld de vernieling van 5G-zendmasten in 2020,^* omdat hun straling mensen ziek zou maken.

‘Op het eerste oog is er een direct verband tussen die overtuiging en het gewelddadige gedrag’, zegt hij. ‘En natuurlijk: als zij deze specifieke overtuiging niet hadden gehad, dan hadden ze ook de masten niet in de fik gezet. Mijn punt is dat deze mensen iets geks en antisociaals gingen geloven en iets gewelddadigs gingen doen, vanwege hun persoonlijke achtergrond, vanwege hun persoonlijkheid. Zij wilden laten zien dat ze het niet eens zijn met de richting van de maatschappij, dat zij andere ideeën hadden. Ze wilden een soort rebellie aan de dag leggen. Waren het geen 5G-masten, dan was het iets anders geweest.’

Als je complottheorieën gaat verbieden, zullen er andere oppoppen en ze vervangen

Dit is een cruciaal inzicht voor wie dit gedrag wil begrijpen én bestrijden, zegt Mercier. ‘Natuurlijk is het interessant om zo’n 5G-theorie te bekijken, maar als je wil verklaren waarom een deel van de samenleving dit soort antisociaal gedrag vertoont, zal je de diepere wortels ervan moeten onderzoeken. Als je alle informatie en communicatie over het gevaar van 5G verbiedt, dan zullen ze iets anders vinden om over te praten en zal iets of iemand anders slachtoffer zijn.’

Dit geldt ook voor de recente gewelddadigheden tegen moslims en migranten in Groot-Brittannië, naar aanleiding van een moord op drie kinderen. Nepnieuws over de dader – hij zou moslim en asielzoeker zijn, allebei niet waar – werd door politici als de oorzaak voor de rellen aangewezen en er gingen stemmen op om sociale media aan banden te leggen.^*

‘Ik zeg niet dat complottheorieën en misinformatie niet schadelijk zijn en we ze dus maar moeten negeren’, aldus Mercier. ‘Ik zeg wel dat ze niet de rol hebben die er vaak aan toe wordt geschreven. Ze zijn niet de reden van vreselijk gedrag; mensen gebruiken ze als excuus voor vreselijk gedrag. Dat zie je ook bij voorbeelden van dodelijk etnisch geweld waarbij roddels en nepnieuws een rol spelen. Die vormen een rechtvaardiging voor het geweld, niet de oorzaak. Als je de complottheorieën gaat verbieden, zullen er andere oppoppen en ze vervangen.’