Niet het internet, maar mensen maken complottheorieën populair

Tien jaar geleden deelden twee kinderen van zeven en negen jaar weerzinwekkende verhalen met een politieagent. 

Die verhalen gingen over hun vader. En over hun buren in de chique Londense woonwijk Hampstead, over hun leraren, hun halfbroer, de priester van de kerk, kennissen van hun ouders, ouders van vriendjes en vriendinnetjes, politieagenten en sociaal werkers. 

Broer en zus – in latere rechtbankverslagen ‘P’ en ‘Q’ genoemd – vertelden dat hun vader, ene Ricky, de leider was van een satanische sekte die baby’s van over de hele wereld stal of kocht, drogeerde en door DHL naar Londen liet verschepen. Daar werden de baby’s gemarteld, verkracht en geofferd. De sekteleden dronken hun bloed, droegen hun schedel als hoed en maakten schoenen van hun huid. 

De sekte mishandelde en verkrachtte ook een groep oudere kinderen, onder wie P en Q. Dit vond met name plaats in de school van de kinderen. ‘In mijn klaslokaal is een klein deurtje dat leidt naar een klein kamertje’, vertelt een van de kinderen aan de politieagent. ‘Dat ligt vol met snoep en prijzen om de kinderen mee te betalen voor seks met de leraren en de ouders.’ 

De politie deed onderzoek en vond niets. Na een paar sessies gaven de kinderen toe dat hun verhaal gelogen was. Hun vader was geen sekteleider, er was noch een satanische sekte, noch ritueel kindermisbruik. De moeder van de kinderen en haar nieuwe vriend hadden P en Q gedwongen dit verhaal te vertellen. Die nieuwe vriend – een louche en agressieve hennepsjamaan – bleek de kinderen te slaan, met een lepel die aan een ketting om zijn nek hing. 

En dan wordt het pas echt bizar

In de podcast Hoaxed (2022) reconstrueert de Britse onderzoeksjournalist Alexi Mostrous van Tortoise^* deze zaak. Als luisteraar weet je al vrij snel dat het verhaal van de kinderen volstrekte quatsch is (ja, je had ook kunnen afgaan op de titel ‘Hoaxed’), maar het waarheidsgehalte van het bizarre verhaal van de kinderen is dan ook niet dat waar de podcast zich op richt.

Die richt zich op wat er gebeurt ná de verklaringen van de kinderen en de ontmaskering van moeder en vriend. Als de zaak pas echt bizar wordt.

Want dan gaan twee notoire Britse complotdenkers zich ermee bemoeien. Deze twee vrouwen beginnen een campagne om ‘de waarheid’ te openbaren en starten een petitie om de uit huis geplaatste kinderen terug te krijgen bij hun moeder. Als er niets met die petitie gebeurt, openbaart een van hen de opnames van de politieverhoren van de kinderen (die onderdeel waren van de rechtszaak, waarbij de twee vrouwen de moeder bijstonden). Ze publiceert óók een opname van de moeder die de namen voorleest van 175 (!) personen die tot de sekte zouden behoren. Leraren, buren, ouders van klasgenootjes.

Vanaf dat moment verspreidt een netwerk van complotdenkers het verhaal van de satanische cult en de lijst met namen. Ondanks dat allang duidelijk is dat de kinderen het verhaal verzonnen hadden, gaat ‘Hampstead’ viraal – eerst in Engeland en al snel in andere landen. En vanaf dat moment wordt het leven van de betrokkenen – de kinderen zelf, vader Ricky, velen van de lijst van 175 – een hel. Sommigen worden bedreigd en gestalkt, anderen halen hun kinderen van school, weer anderen raken hun baan kwijt. 

Hoaxed is daarom geen vrolijke podcast. Wel een hele goeie. 

Het is een mooi journalistiek verslag van een moderne variant van de ‘moeder aller complottheorieën’: het verhaal dat een machtige elite er satanische rituelen op na houdt, allerlei nare dingen met baby’s doet, en door de instanties de hand boven het hoofd wordt gehouden, waardoor ze onaantastbaar en onvervolgbaar is. 

Dit sektarische idee is niet aan Hampstead gebonden, maar popt zo nu en dan op. Denk aan Pizzagate, de populaire complottheorie ten tijde van de Amerikaanse verkiezingen van 2016: de Democraten zouden vanuit een pizzeria een pedofielenkartel leiden. Of denk aan de Nederlandse complotdenkers die recent werden veroordeeld omdat zij meenden dat er een netwerk van kinderverkrachters in Bodegraven bestond.^*

Natuurlijk speelt het internet een rol bij de wereldwijde verspreiding van deze theorieën. Online vinden die hun weg naar de mensen die er bevattelijk voor zijn. Op sociale media kunnen ze viraal gaan en een groot publiek bereiken. 

Maar het internet dient hier vooral als handig hulpmiddel. Ook pre-internet dook de theorie over satanisch misbruik geregeld op. Al in 1144 waren er in Engeland geruchten dat er kinderen ritueel vermoord werden door Joden (vaak genoeg heeft deze ‘verhaallijn’ een opvallend antisemitisch tintje). En in 1984 ging er een variant van deze theorie in de VS volledig viraal via kranten en televisie, toen een moeder beweerde dat haar kind in het kinderdagverblijf door babybloeddrinkende satanisten werd misbruikt.  

Godzijdank valt de podcast Hoaxed dan ook niet voor het populaire idee dat mensen in complotten geloven door nieuwe technologie zoals algoritmen en YouTube-konijnenholen. Nee, de podcastmakers zoeken de verklaring op de juiste plek: bij de mensen die er daadwerkelijk in geloven.