Hét doel van Russische desinformatie? Aandacht van serieuze westerse media

Een paar weken geleden las ik  een spannend verhaal in NRC  over een schimmig Russisch bedrijf dat bewoners van Europese landen manipuleert en beïnvloedt.

Het gaat om Social Design Agency (SDA), een campagnebureau dat in opdracht van het Kremlin desinformatieoperaties uitvoert. NRC kreeg samen met andere Europese media duizenden documenten in handen over de manier waarop SDA de publieke opinie in Europa probeert te bespelen.

SDA zit achter een van de bekendste desinformatiecampagnes van de afgelopen jaren: de  ‘Doppelganger-operatie’,^* waarbij Russische propaganda werd verspreid via nepsites die imitaties waren van Europese kwaliteitsmedia, zoals Der Spiegel en Le Monde.

NRC noemt een aantal voorbeelden van dat nepnieuws. Zo kwam de quatsch dat Oekraïne wapens aan Hamas verkocht uit SDA’s koker – quatsch die het kort na de aanval van Hamas op Israël goed deed in de complothoeken van het internet. 

Ook van SDA-makelij: de complottheorie dat Oekraïne een vliegtuig uit de lucht schoot waarin 65 Oekraïense krijgsgevangenen zaten. Dat nepnieuws werd opgepikt door notoire nepnieuwsverspreiders, zoals de Nederlandse Joost Niemöller.

Het NRC-artikel is spannend, omdat de documenten een bijzonder kijkje achter de schermen geven van de Russische beïnvloedingspogingen. De documenten –  die authentiek zijn verklaard door experts,  dus daar ga ik ook van uit – bestaan onder meer uit video’s, projectvoorstellen en verslagen van SDA-vergaderingen. Dat is nuttige, nieuwe informatie.

Toch zitten er ook problematische kanten aan dit soort spannende verhalen over desinformatie. Zeker als er – zoals vaak gebeurt – cruciale context ontbreekt.

Problematische journalistiek

Context als: hoe effectief waren die campagnes van SDA nou?  Onderzoek toont al jaren consequent aan dat de impact van mis- en desinformatie minder groot is dan vaak gesteld wordt.  Onderzoekers waarschuwen media (en politici) er dan ook voor het gevaar niet groter te maken dan het is.

Hoe verhouden onthullingen zoals die over SDA zich daartoe?

In het NRC-artikel staan bijvoorbeeld de campagnedoelen van SDA in Duitsland: de radicaal-rechtse partij AfD ‘tot 20 procent in de peilingen’ laten stijgen en ‘polarisatie in de Duitse samenleving’ vergroten.

Een logische vraag is dan: is dat gelukt?

Het artikel wijdt daar geen woorden aan. In de podcast  NRC Vandaag wijst coauteur Wilmer Heck  erop dat SDA zelf zegt dat dit gelukt is, en dat het inderdaad klopt dat de AfD populairder is geworden. Maar dat is wat karig. Is er een daadwerkelijk verband tussen Russische desinformatie en de opmars van de AfD? En zo ja, welk verband?

De krant meldt dat het materiaal is gecontroleerd op authenticiteit, maar wat valt er te zeggen over de waarachtigheid van de inhoud van de documenten? Het gaat immers om een campagnebureau gespecialiseerd in desinformatie, dus dat zou een uiterst sceptische houding over de inhoud rechtvaardigen. Want zouden deze documenten niet óók als doel kunnen hebben dat ze mensen manipuleren en beïnvloeden – SDA’s klanten bij de Russische overheid, bijvoorbeeld? Of anderen die de documenten onder ogen kregen?

Natuurlijk kunnen dergelijke vragen niet allemaal bevredigend beantwoord worden. Maar wil je een goed en eerlijk beeld van SDA geven, dan ontkom je er niet aan die vragen op zijn minst te adresseren.

Het kan ook anders

Dat is precies wat  Thomas Rid wél doet in een uitstekend verhaal over SDA in Foreign Affairs. Rid is een van de beste desinformatieonderzoekers ter wereld en hij had ook toegang tot de documenten. In zijn analyse koppelt hij die aan FBI-documenten over de Doppelganger-operatie en SDA.

Rid laat bijvoorbeeld zien dat SDA succes claimt voor resultaten waar ze geen succes voor kán claimen – zoals de toenemende populariteit van de AfD en polarisatie in Duitsland. Uit de documenten blijkt dat SDA eerst onderzocht waar in Duitsland frictie en frustratie bestonden. AfD’s populariteit nam al toe, de polarisatie was al gaande – en SDA’s campagnes speelden daarop in. Maar droegen ze er ook aan bij? Dat is volstrekt onduidelijk en niet te bewijzen.

Rid: ‘Voor verspreiders van desinformatie is het daardoor gemakkelijk om zichzelf en hun financiers ervan te overtuigen dat ze effectiever zijn dan ze in werkelijkheid zijn, en de documenten tonen aan dat SDA precies dat deed.’

Zijn conclusie: het belangrijkste doel van SDA was niet om burgers in Europese landen te beïnvloeden, maar om Russische bureaucraten ervan te overtuigen dat het bedrijf effectief is, ‘om zo het volgende contract binnen te halen of een budgetverlenging te krijgen’.

De onderzoeker is ook kritisch over de manier waarop media verslag doen van desinformatie. Uit onderzoek^*  blijkt bijvoorbeeld dat de zevenhonderd websites van het Doppelganger-netwerk in de periode dat ze actief waren in totaal slechts 800.000 views hadden. Dat is echt heel weinig.

Rids eigen onderzoek laat ook zien dat er nauwelijks engagement was op die sites. Waarom staat Doppelganger dan te boek als een van de grootste desinformatieoperaties sinds de Koude Oorlog? Dat komt door de enorme aandacht die het kreeg van de media, aldus Rid. Zonder die aandacht waren maar weinig mensen met Doppelganger in aanraking gekomen.

Westerse media-aandacht is het doel

Het meest inzichtelijke – en schokkende – punt van Rid is hoe cruciaal westerse media-aandacht is voor het werk van SDA. Het bedrijf houdt minutieus bij op welke manier er over Doppelganger en SDA wordt geschreven. Sterker: ze beschrijven trots dat westerse landen hun werk opmerken en het als een bedreiging zien. De belangrijkste maatstaf van succes van Doppelganger, volgens de documenten? Dát media en techbedrijven onderzoek doen naar Russische desinformatiecampagnes.

Het is om cynisch van te worden. Contextloze aandacht voor Russische desinformatiecampagnes waarvan het effect onduidelijk is, levert voornamelijk marketingmateriaal op voor de makers van Russische desinformatiecampagnes.

Dat is pas een spannend verhaal.

Dit verhaal verscheen eerder in mijn tweewekelijkse nieuwsbrief over de macht, de mythes en de mogelijkheden van technologie. Inschrijven kan hier.