Deze Iran-deskundige ziet een weg naar vrede als het Westen in de spiegel durft te kijken

Toen Hamas op 7 oktober 2023 Israël binnenviel, met bijna 1.200 doden en ruim 200 gijzelaars tot gevolg,^* werd direct gevreesd dat de aanval zou uitmonden in een regionale oorlog. Terwijl Israël zich zou storten op Gaza, zouden Iraanse bondgenoten – zoals Hezbollah in Libanon en de Houthi’s in Jemen – Israël kunnen aanvallen. 

Het is een jaar later en die regionale oorlog is begonnen. Gaza wordt nog steeds gebombardeerd en bezet door het Israëlische leger. Het dodental is inmiddels opgelopen tot bijna 42.000 directe^* en naar schatting  186.000 indirecte doden.^* Ook zijn bijna twee miljoen mensen afgesneden van toereikende humanitaire hulp.^* Daarnaast bombardeert Israël Libanon, en is het leger er inmiddels begonnen met een grondoffensief. Bijna 2.000 Libanezen zijn sinds 7 oktober vorig jaar gedood bij deze aanvallen en 1,2 miljoen Libanezen zijn hun huis ontvlucht. ^*

Nadat Israël op 31 juli Hamas-leider Ismail Haniyeh in de Iraanse hoofdstad Teheran en op 27 september Hezbollah-leider Hassan Nasrallah in de Libanese hoofdstad Beiroet doodde, en Iran vervolgens tientallen raketten op militaire bases in Israël afvuurde,^* komt een totale oorlog tussen Israël en Iran angstaanjagend dichtbij.

Maar deze oorlog gaat niet alleen over Palestina, Israël en Iran. Het Westen speelt ook een grote rol, zowel in het ontstaan van het conflict als in de voortzetting van het geweld. Wat zien wij, als we hier in de spiegel kijken? En hoe kan het Westen verantwoordelijkheid nemen voor een oplossing?

Met die vragen richt ik mij tot de Iraans-Nederlandse historicus en Iran-deskundige Peyman Jafari. Twee dagen na de Hamas-aanslag op 7 oktober twitterde hij: ‘Het geweld aan beide zijden is wreed. Israëlische en Palestijnse levens zijn even waardevol. Dit conflict reduceren tot de vormen die geweld aanneemt, leidt af van de werkelijke oorzaak: de decennialange onderdrukking van Palestijnen, waaraan westerse leiders medeplichtig zijn.’^*

Hoe zou u wat er nu gebeurt omschrijven?

‘Deze escalatie in het Midden-Oosten is een herhaling van het verleden. We draaien rond in een vicieuze cirkel van geweld waarin wereldleiders bereid zijn om ons in nog meer oorlogen te duwen, omdat ze de oorzaken ervan niet weg willen nemen. Israël en zijn bondgenoten zijn euforisch over de snelle verzwakking van Hamas en Hezbollah^* – maar die euforie is kortzichtig, leert de geschiedenis.’

‘Tijdens de – onder andere – door Nederland gesteunde Amerikaanse invasie van Afghanistan in 2001, en van Irak in 2003, werden regimes in een paar weken overrompeld. Maar vervolgens hadden we twintig jaar last van opkomend terrorisme, regionale destabilisering, geweld en economische verwoesting die miljoenen mensen op de vlucht dreven.^* De huidige escalatie in het Midden-Oosten voert ons dus niet alleen terug naar het verleden – ze schetst ook onze toekomst.’

Waardoor ontstaan er in het Midden-Oosten steeds opnieuw brandhaarden?

‘Als je sommige politici en columnisten moet geloven, komt het doordat we daar met “barbaren” te maken hebben.^* Toen de Israëlische premier Netanyahu in juli het Amerikaanse Congres toesprak over de Gazaoorlog, zei hij: “Dit is geen botsing tussen beschavingen, maar tussen beschaving en barbarij.”^* Voor mij als historicus grijpt dat terug naar honderden jaren koloniale retoriek, waarmee Europese en Amerikaanse elites de overheersing van Latijns-Amerika, Afrika en Azië rechtvaardigden.’

‘Waarom gebruikt Netanyahu het woord “beschaving” als hij over het geweld in Gaza spreekt? Daarmee vereenzelvigt hij Israël met het Westen. Het probleem begint met hoe mensen in het Westen vaak tegen het Midden-Oosten aankijken: de regio wordt vereenzelvigd met de islam, en de islam met geweld. Vanuit die blik kun je het geweld tussen Israël en de Palestijnen alleen verklaren als een conflict tussen beschaving en barbarij.’

Wat is het gevolg van die tegenstelling?

‘Dat de oplossing in nog meer geweld tegen Palestijnen wordt gezocht, in plaats van in politieke oplossingen. Want met barbaren valt niet te praten, toch? Daarmee kun je niet tot politieke oplossingen komen; die moet je een lesje leren. En dat verklaart het gruwelijke geweld vanuit Israël, maar ook de steun vanuit de VS. De uitkomst van deze gecreëerde tegenstelling kan alleen nog méér geweld zijn.’

Veel lezers zullen nu denken: nee, ik vind het Midden-Oosten niet barbaars.

‘Het idee dat we allemaal universele rechten hebben, is verankerd in de liberale traditie waarmee het grootste deel van intellectueel Nederland zich identificeert. Het is onze erfenis van de Verlichting. Maar we passen het vanaf het begin selectief toe. Zoals veel liberale rechten in de zestiende en zeventiende eeuw niet voor de tot slaaf gemaakte Afrikanen golden, en in de negentiende eeuw niet voor de Indiërs en de Indonesiërs, gelden ze nu niet voor de Palestijnen. De liberale steun voor Israël heeft dus een lange, koloniale geschiedenis.’

Welke rol speelt het Europese koloniale denken in dit conflict?

‘Als je Europese leiders over Israël hoort praten, zou je bijna vergeten dat pogroms en de Holocaust in Europa plaatsvonden, en niet in het Midden-Oosten. “We weten dat Jodenhaat in landen met veel moslims bijna onderdeel is van de cultuur”, zei BBB-Kamerlid [en inmiddels vicepremier] Mona Keijzer op 17 mei in de talkshow Sophie & Jeroen. Maar het idee dat Palestijnen zich tegen Israël verzetten uit ingebakken antisemitisme is absurd. Eeuwenlang waren Joodse mensen voor veel Europeanen juist “de ander”, de barbaren, met als gitzwart dieptepunt de Holocaust.’

‘Terwijl een half miljoen Arabieren – moslims en christenen^* – en bijna 90.000 joden^* begin twintigste eeuw juist redelijk vreedzaam samenleefden in wat nu Palestina heet. Ook toen Joodse migranten uit Europa arriveerden, keerden Arabische Palestijnen zich daar niet massaal tegen. Het verzet kwam op in de jaren twintig en dertig, toen de Palestijnen doorkregen dat de zionisten op hun land een Joodse staat wilden stichten. Het verzet was primair tegen dat koloniale doel.’

‘Ik ontken niet dat antisemitisme ook voorkomt in het Midden-Oosten en hard moet worden bestreden. Maar er zijn genoeg westerse politici die antisemitisme dulden of steunen – denk aan Trump.^* Zij blijven bondgenoot van Israël uit politieke overwegingen of moslimhaat. En Israël doet op zijn beurt graag een beroep op die steun.’^*

Dat is dan the perfect crime. Dat je als Europa eerst eeuwenlang het Joodse volk verdrukt, discrimineert, uitmoordt of laat uitmoorden. En vervolgens alle consequenties bij de Palestijnen en het Joodse volk zelf neerlegt, zodat zij worden aangekeken op de ellende die eruit voortkomt.

‘De staat Israël loste het “Joodse probleem” voor Europa op, want cynisch genoeg was het vertrek van Joden juist in lijn met de wensen van het antisemitisme.^* Maar het diende ook een materieel belang. Voor de Britten was een “nationaal thuis voor het Joodse volk”^* een strategisch bastion tegen “opstandige” Arabische volken.’

‘Toen de VS de rol van de Britse bezetter langzaam overnamen na de Tweede Wereldoorlog, namen antikoloniale opstanden in het Midden-Oosten toe. Burgers streden voor politieke onafhankelijkheid en tegen de autoritaire monarchieën. Dat creëerde natuurlijk een probleem voor de Amerikanen, die tot dan toe nauw hadden samengewerkt met dictatoriale leiders in bijvoorbeeld Saoedi-Arabië om de olietoevoer uit het Midden-Oosten te waarborgen en de invloed van de Sovjet-Unie tegen te gaan.’

‘Maar wat gebeurt er als je daar een staat creëert die in alle aspecten – voor wapens, voor politieke, financiële en morele steun – afhankelijk is van jou? In die zin heeft Netanyahu gelijk: Israël ís een westerse buitenpost. Niet van westerse beschaving, maar van geopolitieke en economische belangen.’

‘En dat kun je beter verkopen als je het verpakt in nobele doelen. Zoals tijdens de slavernij werd gezegd: “Wij moeten de Afrikanen bevrijden uit hun natuurlijke, dierlijke toestand.”^* Of later, in het koloniale tijdperk: “Wij willen deze volken opvoeden totdat ze klaar zijn voor echte vrijheid.” Nu zeggen westerse machthebbers: “Wij moeten het Joodse volk beschermen tegen Arabisch antisemitisme, en de Israëlische democratie tegen de politieke islam.”^* Koloniaal en antikoloniaal geweld zijn altijd verwoord in termen van beschaving versus barbarij.’

‘Voordat je anderen fysiek geweld aandoet, doe je ze een ander soort geweld aan: je weigert ze te begrijpen. Je beschrijft ze als een andere soort. Zij zijn “onbegrijpelijk”, ze zijn “monsters”, “terroristen” of, zoals de Israëlische minister van Defensie Yoav Gallant zei: “menselijke dieren”.’^*

‘En kijk hoe makkelijk heel veel mensen vervolgens meegaan met de stelling dat al het Israëlische geweld gerechtvaardigd is vanwege Israëls “recht op zelfverdediging”. Hebben de Palestijnen het recht om zich te verdedigen tegen de onteigening van hun land, en de bezetting waaronder ze lijden sinds 1948?’

Je kunt daarover zeggen: als Hamas het Israëlische leger had aangevallen, dan was dat natuurlijk verzet geweest. Maar al die kibboetsen overvallen en burgers naar Gaza sleuren, is geen gelegitimeerd verzet.

‘Nee, alleen is ongewapend Palestijns verzet, of gewapend verzet gericht op het Israëlische leger, eerder ook niet erkend door westerse politici. Terwijl de Verenigde Naties de Palestijnse gebieden erkennen als bezet gebied,^* en daarmee het recht van gewapend verzet tégen die bezetting erkennen.’

‘Maar ook hier gelden dubbele standaarden. Na de Hamas-aanval van 7 oktober riepen politici in koor dat niets dit geweld kan rechtvaardigen.^* Maar het geweld van Hamas op 7 oktober kan ál het geweld dat Israël sindsdien over Gaza uitstort wel rechtvaardigen, omdat Palestijnen en Israëli’s in het Westen niet worden gezien als mensen met dezelfde rechten.’

‘Er is trouwens niet alleen een ethisch verschil tussen een koloniale macht die tot de tanden toe bewapend is en een gekoloniseerd volk. Vergeet ook niet de asymmetrie tussen de middelen die ze tot hun beschikking hebben om zichzelf te verdedigen. Israël maakt veel meer burgerdoden dan Hamas.^* Dat Israël dat met de meest geavanceerde bommen doet, en westerse leiders gedode burgers “collateral damage”^* noemen, maakt het niet legitiem of beschaafd. Sterker nog, het legt de basis voor meer terrorisme vanuit Hamas. Dat is de vicieuze cirkel waarin we vastzitten.’

Het doet me denken aan 9/11 en de nasleep daarvan. Ik was toen een tiener en herinner me hoe ik zelf, op basis van het nieuws dat ik erover zag, het gevoel kreeg dat het Westen werd aangevallen door barbaren. De war on terror voelde toen heel logisch voor mij.

‘9/11 is een goed voorbeeld. Dat was afschuwelijk. Toen werden bijna 3.000 Amerikanen gedood^* in een zinloze actie door de Al-Qaeda-terroristen. Maar ook toen werd dit conflict voorgesteld als eentje tussen “beschaving en barbarij”. Terwijl de westerse “strijd tegen terrorisme” die daarop volgde tot 4,5 miljoen directe en indirecte burgerdoden heeft geleid.’^*

‘De Amerikanen gooiden in 2004, tijdens de invasie in Irak, grote hoeveelheden wit fosfor over de Iraakse stad Fallujah.^* Weet je wat wit fosfor met je doet? Het brandt je huid af tot in je botten. Je lijdt gruwelijke pijn tot je langzaam afbrokkelt. Is dat beschaafder dan iemand de keel doorsnijden? Niet toevallig werd Fallujah een belangrijke uitvalsbasis van ISIS.’^*

Steeds meer mensen verzetten zich nu tegen de valse tegenstelling van beschaving versus barbarij, die je beschrijft. De solidariteitsbeweging voor Palestijnen groeit.
‘En meteen zie je dat liberale elites reageren met repressie. Palestijnen hebben nog nooit zo’n groot bereik gehad. Mensen leren over de rol die het Westen in deze steeds terugkerende oorlogen in het Midden-Oosten speelt, over onze verantwoordelijkheid. De miljoenen mensen die nu wereldwijd protesteren,^* zeggen in feite: we willen niet later excuses aanbieden voor medeplichtigheid aan geweld, we willen dat het nu stopt.’

‘Het is vergelijkbaar met het verzet tegen de Nederlandse koloniale bezetting van Indonesië.^* Wist je dat tegenstanders van die bezetting, onder wie dissidente liberalen, ook werden beschimpt? En toch heeft Rutte decennia later excuses moeten maken voor precies het geweld waar die dissidenten tegen streden.’^*

Hoe zou jij de westerse verantwoordelijkheid beschrijven voor de oorlog die nu is uitgebroken?

‘Het Westen heeft de ongelooflijk ongelijke positie tussen Israël en de Palestijnen gecreëerd. Zowel politiek als moreel. Israël kan straffeloos doen wat het wil, met militaire en politieke steun van het Westen en onder de vlag van beschaving. In Gaza, op de Westelijke Jordaanoever, in Libanon, Syrië,^* Iran.’^*

‘Het Westen moet daar een einde aan maken en de randvoorwaarden creëren voor gelijkwaardige onderhandelingen met de Palestijnen. Met boycots en sancties moet aan Israël duidelijk worden gemaakt dat er, zolang Joden en Palestijnen geen gelijke rechten hebben, geen vrede kan zijn. Dat zal ook aan Palestijnen duidelijk maken dat er een vreedzaam alternatief bestaat. Uitzichtloze wanhoop drijft veel Palestijnen in de armen van Hamas en Iran, omdat niemand anders voor hen opkomt.’

Als we Israël nu langs een morele lat gaan leggen, legt dat onze eigen hypocrisie direct bloot. Dan verbieden wij hen om het geweld te gebruiken dat we zelf wel tegen het Joodse volk hebben gebruikt.

‘Het gaat erom dat Palestijnen en Joden dezelfde rechten moeten hebben. Voorstanders van Israël zeggen dat Israël dan zijn Joodse karakter verliest. Maar we leven in de 21ste eeuw, waarin er geen plek zou moeten zijn voor exclusief etno-religieuze staten. Om dezelfde reden denk ik dat het goed zou zijn als het woord “islamitisch” uit de “Islamitische Republiek Iran” verdwijnt, zodat christelijke, joodse, bahai en seculiere Iraanse burgers in gelijkheid en vrijheid kunnen leven. Kijk, als het om Iran gaat kunnen we rationeel denken, maar als het om Israël gaat niet.’

Maar hoe kun je de prijs van westerse fouten, die eerst op rekening van de Joden kwam en toen is doorgeschoven op rekening van de Palestijnen, weer terugleggen op rekening van het Westen, waar die ook hoort? 

‘Het is te laat om dit nog in Europa op te lossen. De staat Israël bestaat nu. Je kunt Joden die daar al generaties leven niet terugsturen naar Europa en opnieuw onthemen.’

‘Wat het Westen nu nog kan doen, is Israël dwingen om de rechten van de Palestijnen te erkennen. Door als Nederland niet alleen braaf op de website^* van de Rijksoverheid te zeggen: “de Westelijke Jordaanoever en Gaza zijn bezet gebied”, maar daar ook consequenties aan te verbinden. Dat betekent van Israël eisen dat alle nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever morgen, mórgen nog worden ontruimd en dat Palestijnen en hun kinderen die na 1948 gevlucht zijn net zo goed kunnen terugkeren. Zoals mensen van Joodse afkomst, zelfs als zij of hun voorouders nog nooit een voet in Israël hebben gezet, ook het recht hebben om naar Israël te verhuizen.’

Kan erkenning van onze eigen rol in het ontstaan van deze situatie helpen om voor Joodse Israëliërs en Palestijnen een gelijkwaardige, vrije toekomst veilig te stellen?

‘Ja, de erkenning van hoe westerse machten en koloniaal denken dit conflict gaande houden, is noodzakelijk om het op te kunnen lossen. En ik wil daarbij zeggen dat dit net zo goed in het belang is van Joods-Israëlische burgers. Zij zijn evengoed het slachtoffer van deze cyclus van geweld.’

‘Hannah Arendt, de Joodse schrijver die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Amerika vluchtte, schreef in haar essay “To Save the Jewish Homeland” dat ze bang was dat een Joodse staat zou degenereren tot een militaristisch apparaat.^* Ze heeft gelijk gekregen. Zolang Israël de rechten van Palestijnen niet erkent, worden Palestijnen gereduceerd tot een “veiligheidsrisico” dat je met militair geweld moet elimineren. En dat is precies wat Palestijnen in de ogen van Amerikaanse en Europese politici nog steeds zijn.’ 

Maar erkenning is niet genoeg.

‘Erkenning van aangedaan onrecht heeft alleen waarde als daarna een proces volgt om dat recht te zetten – zoals in Zuid-Afrika is gebeurd. Als eerste stap moeten alle ongelijke wetten en praktijken tegen Palestijnen onmiddellijk worden ontmanteld.’

Wat staat er op het spel hier in het Westen, als we onze dubbele standaard niet erkennen?

‘Op de eerste plaats onze menselijkheid en waarden, omdat we wegkijken van het geweld dat tot zo veel doden en vluchtelingen leidt. Daarnaast ons materiële welzijn: door het conflict is de olieprijs al opgelopen.^* Als er een all-out oorlog met Iran komt, gaat de inflatie gigantisch omhoog. En dan is er nog de prijs van onze toekomst. Want zolang de landen in het Midden-Oosten afhankelijk zijn van olie, worden er geen stappen gezet in het samen zoeken naar oplossingen voor duurzame energie die nodig zijn voor het klimaat. Dat zijn geen kleine dingen.’

Hoe kijk jij er als historicus en Iraniër naar dat Iran Israël nu ter verantwoording roept?

‘Het probleem is dat de Iraanse machthebbers net zo goed het Palestijnse lijden misbruiken om zelf aan de macht te blijven en hun eigen bevolking te onderdrukken. Er is geen militaire oplossing voor dit probleem.’

‘Als jong kind maakte ik in de jaren tachtig de Iran-Irakoorlog mee. Ik weet nog goed dat er een keer een Irakees vliegtuig boven Teheran door de geluidsbarrière brak om mensen schrik aan te jagen. Dan kunnen de ruiten breken, dus was mijn opa bezig de ramen af te plakken – vloekend op de Irakezen. Maar mijn oma – ik hield ontzettend van haar – zei: “Denk je dat die soldaat dit doet omdat hij het leuk vindt? Hij is ook maar gestuurd om dit te doen.”’

‘Dat was zo’n menselijk moment. Dat je, hoe moeilijk het ook is, de ander ziet. Toen ik in Nederland arriveerde in de jaren negentig, viel Irak Koeweit binnen en dolf het het onderspit in een strijd met de VS.^* Mijn medescholieren hier zeiden: “Je bent zeker blij dat Irak gebombardeerd wordt?” Maar ik heb me er altijd tegen verzet om op die manier te denken. Want de verliezers van oorlogen zijn heel gewone mensen. Dat heb ik van dichtbij gezien.’

Wat zou volgens jou het effect zijn als het Westen het narratief van beschaving versus Midden-Oosters barbarisme loslaat, en verantwoordelijkheid neemt voor het eigen aandeel in geweld in het Midden-Oosten?

‘Dan komen we dichter bij vreedzaam met elkaar kunnen leven. Dat zal een lastig proces zijn, maar veel beter dan wat er nu gebeurt. Regimes als dat in Iran, die gebruikmaken van het anti-westerse sentiment, verliezen dan hun geloofwaardigheid met hun anti-westerse verhaal. Als mensen die in liberale idealen geloven en die de politieke islam terecht verafschuwen opstaan voor de rechten van de Palestijnen, dan hoeven de Palestijnen niet naar Iran en Hamas te kijken. En dan kunnen we de vicieuze cirkel van geweld, die ons telkens met nieuwe oorlogen confronteert, doorbreken.’