Stop met gedetailleerde nieuwsberichten over kinderlokkers

Van NRC tot NU.nl, van Hart van Nederland tot de journaals: nagenoeg elk nieuwsmedium besteedde vorige week aandacht aan de rechtszaak tegen Donny M. Hij stond terecht voor het misbruiken en vermoorden van de 9-jarige Gino van der Straeten.

Op 1 juni 2022 verdween het jongetje uit Kerkrade tijdens het buitenspelen. Drie dagen later werd zijn lichaam gevonden in Geleen en werd M. aangehouden.

Tijdens het vier dagen durende proces deed M. uit de doeken wat hij precies met Gino had gedaan. Het zijn gruwelijke details die ik hier niet zal herhalen, maar die voor een nieuwsconsument lastig te vermijden waren.

Het NOS Achtuurjournaal opende met de zaak, De Telegraaf hield een liveblog bij vanuit de rechtszaal en bij talkshows zoals Bar Laat en Goedemorgen Nederland schoven gasten aan om te spreken over de zitting. De media-aandacht was alomtegenwoordig.

Is het verstandig om zo veel en zo gedetailleerd verslag te doen van een kindermoord?

Waarom verslaan media zulke rechtszaken?

Journalisten moeten de macht controleren. Logisch dus dat ze zich bij een gruwelijk voorval als de moord op Gino afvragen: had dit voorkomen kunnen worden?

Uit een rapport^* van de Inspectie Justitie en Veiligheid over de afhandeling van vorige zedenzaken tegen de verdachte bleek dat ‘de zorg en ondersteuning aan Donny M. niet altijd passend geweest is’. Het is goed dat media daarbovenop zitten.

Alleen: daar heb je geen liveblog voor nodig.

We zijn het intussen gewend, maar sinds de zaak-Dutroux in de jaren negentig worden dergelijke moordzaken uitgebreid door de media verslagen.^* Ontwikkelingen worden op de voet gevolgd, emotionele reacties op het voorval krijgen aandacht en er is discussie over de consequenties – voor zowel de dader als voor instanties die het voorval hadden kunnen voorkomen.

Volgens Robertus Leurs, die in 2006 een proefschrift^* schreef over de rol van media bij de zaak-Dutroux, is dat deels te verklaren door de commercialisering van de journalistiek. Hoe gruwelijk ook, mensen willen precies weten wat er is gebeurd. Er is dus vraag, daarom bieden media het aan.

Waarom willen mensen dit weten? De details zijn misselijkmakend, de beelden blijven op je netvlies. Sommigen zullen de zaak volgen uit medeleven voor de nabestaanden, anderen uit een fascinatie voor het kwaad. Maar veel mensen zullen bij de berichtgeving ook aan de kinderen uit hun eigen omgeving hebben gedacht. Kan dit ons ook overkomen?

De angst voor kindermoordenaars

Marianne Vaatstra. Nicky Verstappen. En nu: Gino van der Straeten. Er is een reden dat veel Nederlanders deze slachtoffers bij naam kennen. Zulke kindermoordzaken krijgen veel aandacht, juist omdat ze zo uitzonderlijk zijn. Het gebeurt namelijk zelden dat een minderjarige door een vreemde wordt ontvoerd en vermoord.

Stadsgeograaf Gerben Helleman, die onderzoek doet naar ‘speelvriendelijke steden’, merkt op dat ouders bang zijn voor kinderlokkers. Hij vertelde me: ‘Tijdens gesprekken die ik voer met ouders komt het onderwerp kidnapping altijd vanzelf op tafel.’

Er zijn ouders die zich naar die angst gaan gedragen, begreep ik uit de reacties op een oproep die ik op De Correspondent plaatste over buitenspelen. Ouders begonnen over ‘witte busjes’ die hun kind mee zouden kunnen nemen, over het feit dat ze een gps-horloge hadden gekocht om hun kind te tracken of dat ze hun kind überhaupt binnenhielden uit angst voor gevaar.

Dit gevoel van stranger danger – het idee dat vreemden een gevaar vormen voor je kind – wordt nog eens extra aangewakkerd door mediaberichtgeving over zaken waarin kinderen het slachtoffer zijn. Gedetailleerde verhalen, zoals die van de moord op Gino, gaan in je kop zitten. En sociale wetenschap wijst uit dat als je een concreet voorbeeld kent, je eerder geneigd bent te denken dat het veel zal voorkomen.

Met andere woorden: je kunt je voorstellen hoe een kinderlokker je kind meeneemt, dus denk je dat het een reëel gevaar is.

De vreemde als gevaar

Die angst voor kinderlokkers heeft gevolgen. In de woorden van socioloog Frank Furedi leidt het tot ‘the breakdown of adult solidarity’. Historisch gezien, beschrijft hij in zijn boek Paranoid Parenting, was het normaal dat andere volwassenen je kind in de gaten hielden en hielpen als het nodig was.

Maar door nieuwsberichten over kindermisbruik, werd de onbekende in westerse landen tegen het eind van de twintigste eeuw steeds meer gezien als een gevaar. Ouders moesten hun kind dus wel zelf in de gaten houden en kinderen moesten leren dat de buitenwereld gevaarlijk voor ze was. En door het gebrek aan sociale controle werd – paradoxaal genoeg – de buitenruimte juist minder prettig voor kinderen.

Dat alles heeft gevolgen voor de vrijheid van kinderen. In de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, waar Furedi in zijn boek over schrijft, is de overbescherming erger dan hier. Maar ook in Nederland speelt één op de vijf kinderen zelden of nooit buiten.^* In het algemeen spelen Nederlandse kinderen vaker binnen dan buiten, terwijl dat voor hun ouders nog andersom was. Er zijn allerlei oorzaken voor die ontwikkelingen – meer tweeverdieners, meer schermen, meer verkeer – maar de angst voor kinderlokkers is er zeker ook een van.

Als kinderen niet buiten mogen spelen, is dat slecht voor hun fysieke gezondheid. Ze bewegen minder, hebben een slechtere motoriek en zijn vaker bijziend.^*

Ook voor hun mentale gezondheid is het schadelijk als kinderen niet zelf de wereld kunnen verkennen, door bijvoorbeeld buiten te spelen of alleen naar school te fietsen. Er moet meer onderzoek naar worden gedaan, maar er zijn aanwijzingen dat dat gebrek aan onafhankelijkheid een van de oorzaken is van de verslechterde mentale gezondheid van jongeren.^*

Laat je je kind los en verklein je zo de kans op overgewicht of een angststoornis? Of probeer je – als dat al mogelijk is – het te beschermen tegen een heel klein, maar levensverwoestend risico?

Ouderschap is een vaak onmogelijke spagaat tussen vrijlaten en vasthouden, dat is het altijd geweest. Maar media hebben de laatste decennia de balans laten uitslaan naar het beschermen van kinderen, met alle gevolgen van dien. Het is tijd dat dit verandert.

Kijk naar het Jeugdjournaal

Natuurlijk kun je tegen ouders zeggen dat ze zich niet bang moeten laten maken, maar dat is niet gemakkelijk in een samenleving die wel bang is. Journalisten kunnen hier een verschil maken. Want wat heb je aan die gedetailleerde verslaggeving?

Wat dat betreft kon je vorige week nog het best naar het Jeugdjournaal kijken. Ook dat programma opende met de zaak tegen Donny M., maar de redactie liet nare details achterwege om de jonge kijkers niet van streek te maken.

En presentator Evita Mac-nack stelde een vraag die veel media voor volwassenen achterwege lieten: ‘Er was veel aandacht voor de zaak, hoe komt dat?’ Bart Tuinman, journalist ter plekke, antwoordde: ‘Dat komt omdat zoiets ergs als dit, dat gebeurt bijna nooit.’