Het bullshit, het jij-bakt, het zondebokt. Laten we domrechts vooral dom blijven noemen

Nog voor mijn nieuwe boek^* uitkwam, was er al kritiek op de titel: De domheid regeert. Dat komt door het woord ‘domheid’: sommige mensen menen dat het ‘polariserend’ zou zijn om mensen daarvan te betichten. Of denken dat ik daarmee laatdunkend zou spreken over de intelligentie van politieke tegenstanders.

Is er geen beter woord te verzinnen dan ‘domheid’? Als dat zo was, had ik het wel gedaan. 

Overigens ben ik bepaald niet de eerste of enige die domheid als (politiek) fenomeen beschrijft. Zo definieert schrijver en ‘domgeer’ Matthijs van Boxsel^* domheid als ‘het handelen tegen beter weten in’. Voor hem gaat domheid over ongewenste zelfdestructie: je weet beter, maar je doet het toch. Dat heeft volgens Van Boxsel niks met kennis of intelligentie te maken, maar met een blinde en onbeheersbare drang, een extase zelfs. Domme mensen zijn juist gevaarlijk omdat ze intelligent zijn, zegt hij. 

De Amerikaanse schrijver William Gaddis definieerde domheid in zijn roman^* Carpenter’s Gothic, uit 1985, weer anders: als de ‘opzettelijke cultivering van onwetendheid’ . In het verlengde daarvan zou je kunnen denken aan nalatige onwetendheid: je had beter moeten weten. 

Het domheidsbegrip in mijn boek ^* is ook weer anders. Dat behelst een gespeelde of geveinsde domheid die opzettelijk of nalatig is, met als doel het misleiden van mensen, en hun vertrouwen in feiten, instituties en deskundigen – in alles eigenlijk – te ondermijnen. 

Als ik iemand domheid verwijt, wordt dat al snel opgevat als een hautaine aanval op iets wat als identitair en onveranderlijk wordt gezien. Maar dat is niet zo – heel ‘slimme’ mensen kunnen heel domme dingen doen, en omgekeerd. Er is daarbij een duidelijk verschil tussen iemand verwijten dom te zijn en iemand verwijten dom te dóén. Denk aan koningin Máxima die koning Willem-Alexander in 2001 ‘een beetje dom’ noemde, en daarmee vermoedelijk toch geen definitieve diskwalificatie van zijn denkvermogen beoogde. 

Wie schrijft over domheid, moet zich dus bewust zijn van de alleszins voorstelbare gevoeligheden. Daarbij bestaat het risico dat lezers afhaken vanwege die gevoeligheden rond het woord ‘dom’, maar dat is een risico dat dan maar genomen moet worden. 

Bovendien: het zijn toch zeker de Nederlanders die het zo belangrijk vinden de zaken te benoemen zoals ze zijn?

Zondebokken, jij-bakken en bullshitten

Het Nederlandse debat wordt – inmiddels – gesaboteerd met wapens van domheid. Ik som ze voor je op, zodat we ze leren herkennen en we dergelijke debilisering voortaan luid kunnen tegenspreken.

De zondebok

In de zomer van 2024 beklaagde een bijna afgestudeerde rechtenstudent ^* zich op LinkedIn over de woningnood; het was volgens hem onmogelijk een betaalbaar appartement in Amsterdam te vinden. 

Tussen enkele goedbedoelde tips meldde voormalig Tweede Kamerlid Wybren van Haga zich opeens in de commentaren. Van Haga haalde met zijn partij BVNL geen zetel bij de verkiezingen van 2023 en begon daarna een ‘buitenparlementaire fractie’ in een kantoortje in Hoofddorp. Dat heeft verder geen vileine adjectieven nodig; vanuit dat hoofdkwartiertje zit hij nu vooral op sociale media.

Van Haga schreef onder de post dat de VVD (de partij waarvoor hij tot 2017 in de Kamer zat) de woningmarkt ‘kapot had gemaakt’ en tegelijkertijd ‘de grenzen wagenwijd open had gezet’, waardoor er ‘honderdduizenden mensen per jaar bij zijn gekomen, waardoor de vraag is geëxplodeerd’. 

Hiermee komen we op het eerste wapen van domheid: de zondebok. Het begrip komt uit het Oude Testament en tegenwoordig beschrijven psychologen het aanwijzen van zondebokken als een verdedigingsmechanisme, een onbewuste copingstrategie, oftewel het afwentelen van de eigen onzekerheden, schuld- of angstgevoelens op een ander.

Immigranten zijn de favoriete zondebok in het Nederlandse publieke debat, en specifieker: moslims. Waren het voorheen banen die door immigranten ingepikt zouden worden, tegenwoordig zijn het de woningen die van de ‘echte Nederlander’ worden afgepakt. 

Door het constante herhalen van deze opzettelijke domheid is het nauwelijks bestaande verband tussen migratie en de woningnood gemeengoed geworden. Uit een peiling van I&O Research^* rond de verkiezingen van 2023 bleek dat kiezers immigratie massaal associëren met het tekort aan woningen.

De jij-bak

Een ander instrument van domheid dat cruciaal bleek bij de verkiezingen van 2023 is de jij-bak (of tu quoque). Met een jij-bak wordt geprobeerd de geloofwaardigheid van een opponent aan te vallen, door te stellen dat diegene niet consequent is en iets anders bedoelt dan hij zegt. 

Het gaat daarbij dus niet om wát diegene zegt, maar om een omstandigheid die zijn geloofwaardigheid zou aantasten. Denk aan klimaatactivisten die niet geloofwaardig over klimaatbeleid zouden kunnen spreken omdat ze weleens in een vliegtuig hebben gezeten.

Hoezeer iemand mogelijk ook boter op het hoofd heeft, inconsequent of hypocriet is, dat doet niks af aan de mogelijke geldigheid van zijn argument. Het is begrijpelijk dat een net vrijgelaten moordenaar die voor strengere straffen op moord pleit ongeloofwaardig voelt. En toch kan hij een valide argument hebben. 

Sterker nog, je zou kunnen betogen dat juist hij door zijn ervaring recht van spreken heeft. 

Niettemin is de jij-bak een effectief instrument, omdat het een eenvoudige manier vormt om een onwelgevallige boodschap of ongemakkelijke waarheid te negeren: de boodschapper is bij voorbaat af, want hypocriet.

Maar vrijwel iedere burger of politicus doet weleens iets wat niet in lijn is met zijn boodschap; we nemen immers allemaal deel aan deze maatschappij. Jij-bakkers scheppen daarmee een totaal onrealistische norm voor hun tegenstanders, en dat is ook precies de bedoeling.

De valse balans

Een manier om onwaarheden en extreme denkbeelden meer mainstream te maken – een van de belangrijkste doelen van domrechts – is ‘bothsidesism’ of de ‘valse balans’. 

Door alles als een meningsverschil te presenteren, met twee kampen met tegenovergestelde feiten, worden die twee kampen als gelijkwaardig gepresenteerd. 

Tegelijkertijd is het veelgehoorde idee dat ‘beide kampen’ zouden ‘polariseren’ en dat de waarheid dus wel ergens in het midden ligt, een onzinnig argument: wanneer de een liegt en de ander niet, ligt de waarheid niet in het midden. Wanneer de een tolerant is en de ander intolerant, ligt de waarheid niet in het midden. Toch voeren met name de VVD en BBB voortdurend een valse balans op, om zichzelf in het midden te positioneren.

Een ontluisterend voorbeeld^* komt uit september 2024, toen Gouke Moes, de Groningse fractievoorzitter van BBB, tweette over een bericht uit De Telegraaf. Daarin werd melding gedaan^* van het bekladden van een regenboogzebrapad in Appingedam; er werden onder andere hakenkruizen op getekend. Moes tweette: ‘Zo werkt polarisatie. Jammer, van beide kanten jammer.’ 

Toen mensen hem vroegen wat hij in hemelsnaam bedoelde met zijn tweet, en specifieker met ‘die andere kant’, verduidelijkte hij dat hij ‘de kant die bedacht heeft dat daar zo’n regenboogpad moet komen en daarmee volledig de belevingswereld van veel jongeren negeert’ bedoelde. Oftewel: enerzijds heb je mensen die vragen om meer tolerantie en anderzijds heb je intolerante neonazi’s – en volgens Moes moeten we dan maar in het midden uitkomen.

Het had waar kunnen zijn

In de zomer van 2023 vond er een gijzeling plaats in Ede. BBB’er Bart Kemp, boer en voormalig voorman van Agractie, liet op X weten dat hij wist wie de daders waren: ‘Het gaat om Eritrese asielzoekers die 4 mensen sinds gistermiddag gegijzeld houden in een kroeg.’ 

Zijn stelligheid, alsof hij een lokale verslaggever was, werkte overtuigend: het bericht werd kortstondig overgenomen door de website van het AD en het internationale rechts-conservatieve medium Visegrad24. Toen er foto’s verschenen van de spierwitte gijzelnemer, moest Kemp zijn keutel intrekken.

Hij had de informatie uit eerste hand gekregen, verklaarde hij nog,^* op zijn eigen erf nog wel, en ging ervan uit dat de informatie correct was. 

Wat we hier zien, is een wapen van domheid waarbij hele en halve leugens klakkeloos worden overgenomen, omdat zij appelleren aan een onderbuikgevoel: ‘Het had waar kunnen zijn.’ Dat idee, dat het waar had kunnen zijn, maakt dat de schaamte bij ontmaskering uitblijft. Dan reageert de ontmaskerde bozig dat het ook niet uitmaakt of het nu waar is of niet, want het probleem is toch volstrekt duidelijk? 

Waar boer Kemp in ieder geval nog terugkwam op zijn onzinverhaal, is dat bij vergevorderd domrechts onbespreekbaar: fouten toegeven is, ironisch genoeg, een absolute doodzonde in de cultuur van domheid. 

Denk aan de huidige minister van Asiel en Migratie, Marjolein Faber, die in 2019 over een steekpartij in Groningen tweette: ‘Wat u van de media niet mag weten: de verwarde man heeft een Noord Afrikaans [sic] uiterlijk.’ Dat werd al snel tegengesproken door getuigen, maar toen Faber door Nieuwsuur werd geconfronteerd met haar leugen, volhardde zij in haar verzinsel: ‘ Mijn tweet klopt.’^*

Bullshitten 

Een andere variant van het moedwillig verspreiden van onwaarheden is ‘bullshitten’. Er is geen goed Nederlands woord voor, ‘lullen’ misschien, maar je zou het kunnen omschrijven als een blufferige verdraaiing van de waarheid. Anders dan een keihard verzinsel, zoals in het voorbeeld van boer Kemp, gaat het hier om een loopje met de waarheid nemen – niet om een totale leugen. 

In zijn essay On Bullshit definieert de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt ^* bullshitten als een manier van spreken waarmee geen waarheid geclaimd wordt, en die daarom ook niet weerlegd kan worden. Dat maakt bullshit glibberiger dan de leugen. 

De term ‘bullshitten’ werd door columnist Sheila Sitalsing treffend gebruikt in een ^* Volkskrant^* -stuk^* over het ‘nareis op nareis’-verhaal van Dilan Yeşilgöz, waarbij Yeşilgöz het aantal migranten dat deze nareis op nareis zou ondernemen enorm overdreef: het zou gaan om ‘duizenden’ mensen. Dat bleken er maximaal honderden te zijn. 

Sitalsing wierp in het stuk de vraag op waarom Yeşilgöz ervoor koos te bullshitten over deze kwestie, om meteen zelf het antwoord te geven: ‘Yeşilgöz deed het omdat het kan. Omdat ze politiek gevormd is in een omgeving waarin bullshitten de norm is. Vooral als het gesprek gaat over buitenlanders die hierheen dreigen te komen.’ 

Bullshitten gaat daarnaast regelmatig gepaard met het verzetten van de doelpalen in het debat, waaruit de onoprechtheid en oneerlijkheid van de bullshitter blijkt. Wanneer de bullshitter wordt geconfronteerd met een feit of argument dat zijn eigen punt of geloofwaardigheid onderuithaalt, zal hij de doelpalen verplaatsen, elke keer dat zijn argument wordt weerlegd.

En dus kwam Yeşilgöz^* na haar ‘nareis op nareis’-leugen achtereenvolgens met een rookgordijn (‘Het ging om een pakket aan maatregelen’, augustus 2023), een glasharde herhaling van de leugen (‘Het gaat over duizenden mensen’, oktober 2023) en uiteindelijk een halfbakken excuus (‘Het waren geen doelbewuste leugens’).

Herken de wapens en bewapen jezelf tegen domheid

In een tijd waarin het debat voortdurend wordt gesaboteerd met domheid – en media geregeld ruimte geven aan valse balansen en afleidingstactieken van radicaal-rechts – is het belangrijk dat we deze (en alle andere) wapens herkennen en ons er niet door laten afleiden. Er staat namelijk nogal wat op het spel: onze rechtsstaat, onze democratie, onze vrijheid.