Dit Russische nepnieuws is gevaarlijk, waarschuwden westerse media. En toen pas werd het echt gevaarlijk

Het begint in de zomer van 2022. 

Op 22 juli publiceert het Duitse tijdschrift Der Spiegel^* een online artikel over een Duitse boer die tijdens een helikoptervlucht een enorm hakenkruis ontdekt op het veld van zijn buurman. Het tijdschrift noemt het een illustratie van een verontrustende trend: door de komst van Oekraïense vluchtelingen is er in Duitsland sprake van een ‘recordtoename’ van neonazi’s.

Een paar dagen later schrijft de prestigieuze Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ)^* over de inflatie in Duitsland. Volgens de krant zijn de stijgende prijzen van onder meer boter, brood en bier te wijten aan de gascrisis. Maar de krant ziet ook een uitweg: de Europese sancties tegen Rusland per direct opheffen. ‘Goedkoop gas en warmte zullen terugkeren naar de huishoudens, en de prijzen van alle goederen zullen dalen dankzij lagere transport-, opslag- en productiekosten.’

Enkele weken daarna plaatst de Süddeutsche Zeitung een reportage^* over de ervaringen van een Duits gezin op een bijzondere vakantiebestemming. ‘De Duitse familie vond Siberië zo leuk,’ schrijft de kwaliteitskrant, ‘dat ze het staatsburgerschap hebben aangevraagd en klaar zijn om te verhuizen naar Rusland, dat hen zo hartelijk en vriendelijk heeft ontvangen.’ 

De berichten zijn slechts een greep uit een aanzwellende stroom. Die zomer verschijnen er op de sites van Duitse kranten tientallen van dit soort berichten. Stuk voor stuk zijn ze fel op het Westen, enthousiast over Rusland en negatief over Oekraïne. 

Ze zijn dan ook niet van Duitse, maar van Russische makelij. 

Een desinformatiecampagne die groot nieuws werd

Dit verhaal gaat over de beruchtste Russische desinformatiecampagne van de afgelopen jaren, bekend onder de naam ‘Doppelganger’. Het is een verhaal over beïnvloeding en misleiding, over journalisten en propagandisten, en over rook zonder vuur.

Toen Doppelganger werd ontdekt, doken media en onderzoekers erbovenop. ‘ Poetins digitale leger valt het Westen aan^* ’, was de boodschap. ‘‘Groteske’ Russische desinformatiecampagne imiteert westerse nieuwswebsites om verdeeldheid te zaaien’, schreef Politico. ‘Kremlins Doppelganger-propaganda is zo overtuigend dat het nauwelijks van echt nieuws te onderscheiden is’, aldus The Telegraph.

Regeringen en hun veiligheidsdiensten noemden het een grote bedreiging voor westerse democratieën. Doppelganger zou burgers manipuleren, polarisatie aanwakkeren, samenlevingen uiteenrijten – ja, zelfs verkiezingen beïnvloeden. 

Maar na bestudering van duizenden documenten en gesprekken met experts die de operatie onderzochten, dringt de vraag zich op wie nu echt door Doppelganger werd beïnvloed. Was de Russische desinformatiecampagne zo groot als de media schreven – of hebben diezelfde media haar belangrijker gemaakt dan ze was? En was dát dan misschien de bedoeling van de beïnvloedingscampagne? 

Russische klonen van westerse media

In 2022 doken ze opeens op: websites die sprekend leken op die van bekende media. Ze hadden allemaal het identieke ontwerp – hetzelfde lettertype, hetzelfde logo en bijna hetzelfde webadres: www.spiegel.de werd www-spiegel-de.spiegel.fun, www.faz.net werd www.faz.ltd en www.sueddeutsche.de werd www.sueddeutsche.me. 

Dubbelgangers, kortom.

De Russische propagandisten lieten het niet bij de imitaties van nieuwssites. Ze maakten ook nepaccounts aan op Facebook, zoals van de Duitse vrouwen Odetta Erhardt, Odetta Hammerl en Odetta Tiedemann. De drie Odetta’s – en tienduizenden andere bots – liketen en deelden driftig het nepnieuws van de Russische kloonsites. Het doel? De berichten viraal laten gaan – en zo de Duitse nieuwsfeeds domineren.

De eerste voorbeelden van nepartikelen doken op bij onze oosterburen, maar de Russische nepnieuwsmakers dachten groter dan Duitsland. Stukje bij beetje werden de contouren zichtbaar van een enorme internationale desinformatieoperatie. Nieuwsdienst Reuters, Le Parisien en Le Monde (Frankrijk), The Guardian (Verenigd Koninkrijk), The Washington Post (Verenigde Staten): overal popten Russische klonen van westerse media op. 

Al vrij snel werd duidelijk wie er achter de campagne zitten:  het Russische marketingbedrijf Social Design Agency (SDA) en het gelieerde technologiebedrijf Struktura. Vanuit het Kremlin werd Doppelganger overzien door niemand minder dan ‘Poetins rechterhand’ Sergey Kiriyenko, een hoge ambtenaar die een grote rol speelt bij de oorlog in Oekraïne. 

In september 2022 kreeg de operatie voor het eerst een naam: ‘Doppelganger’ – Duits voor dubbelganger. De naamgever was de Brusselse ngo EU DisinfoLab, die de ‘geraffineerde’ operatie aan het licht bracht.  

Vanaf dat moment ontplofte het verhaal. Er verschenen artikelen , rapporten^* en onderzoeken over de campagne.^* Vooraanstaand desinformatieonderzoeker Thomas Rid noemt het achteraf een van de ‘ meest belichte desinformatiepogingen uit de geschiedenis.’ 

Westerse overheden grepen in

Nu zou je denken: een ontmaskerde desinformatiecampagne is een dode desinformatiecampagne. Misleiden kun je immers alleen als de misleiding niet aan het licht komt.

Maar niets is minder waar.

Ook na de openbaring ging Doppelganger door. Sterker nog: Rusland verplaatste zijn trollenlegers naar talloze Europese landen én de Verenigde Staten. Vooral in verkiezingstijd draaiden de propagandisten overuren. Ongestoord door de aandacht van media, overheden en onderzoeksclubs, die ze bleven ontmaskeren als Russische manipulatoren, gingen de troepen door met het verspreiden van nepnieuws volgens het stramien: Rusland goed, het Westen slecht, Oekraïne de boeman. 

Westerse overheden probeerden Doppelganger te stoppen. De Europese Unie legde in de zomer van 2023 sancties op aan de oprichters.^* Techbedrijf Meta verwijderde op verschillende momenten een deel van de activiteiten van Doppelganger op Facebook.^* En twee maanden voor de presidentsverkiezingen in de VS trad ook de Amerikaanse overheid op.

Met veel tromgeroffel legde de FBI afgelopen september beslag op 32 domeinen van Doppelganger. ‘Door deze websites in beslag te nemen, maakt de FBI duidelijk wat ze zijn’, verklaarde FBI-directeur Christopher Wray. ‘Russische pogingen om onze verkiezingen te beïnvloeden en onze samenleving te manipuleren.’  

De Amerikaanse veiligheidsdienst maakte ook interne documenten over Doppelganger publiek. Twee weken later lekten nog eens duizenden documenten van SDA, de organisatie achter Doppelganger, uit naar verschillende westerse media. 

Wat de gelekte documenten blootleggen

De FBI-documenten geven samen met die gelekte documenten, die ik heb ingezien via collega’s van de Süddeutsche Zeitung, een fascinerend inkijkje in de operatie achter Doppelganger. 

Projectvoorstellen, budgetten, ideeën voor nieuwe nepverhalen, effectiviteitsanalyses, correspondentie met Russische ambtenaren, notulen van vergaderingen, een promotiefilm voor het Kremlin – nooit eerder kregen we zo’n gedetailleerd beeld van het radarwerk van Poetins trollenlegers.  

Tussen de documenten zitten onder andere de doelen voor campagnes in 2024, het jaar van ‘cruciale’ verkiezingen voor het Europees Parlement, de Duitse Bondsdag en het Amerikaanse Witte Huis. Cruciaal voor het Kremlin, want: ‘De uitkomst van deze campagnes zal grotendeels bepalen hoe het sanctiebeleid van het Westen jegens Rusland en de steun voor Oekraïne eruit zal zien.’ 

Ook zijn er gedetailleerde instructies voor online reageerders te vinden: ‘Schrijf een reactie van een 38-jarige Duitse vrouw die meent dat Duitsland zijn belangrijkste inkomstenbron aan het verliezen is: de industrie. (...) We moeten ophouden met het verspillen van geld aan Oekraïne en terugkeren naar goedkope Russische energie!’ En: ‘Schrijf een reactie van 400 tekens van een 38-jarige Amerikaanse vrouw die vindt dat de militaire hulp aan Oekraïne en Israël moet worden stopgezet. Zelensky verspilt belastinggeld!’ 

De documenten zijn zo onthullend dat westerse journalisten afgelopen september wéér uitpakten. Talloze spannende verhalen verschenen in internationale media. Over hoe het Kremlin de Europese steun aan Oekraïne ondermijnt ( NRC Handelsblad), Rusland het internet met desinformatie overspoelt ( Süddeutsche Zeitung)^* en zo Europese verkiezingen manipuleert ( VSQuare). ^*

Het beeld dat beklijft: de Russen hebben het Westen geteisterd en ontwricht met een vernuftige en doeltreffende desinformatiecampagne. 

Was Doppelganger wel zo effectief?

De vraag die alleen onbeantwoord blijft: is dat ook echt zo? Was Doppelganger een effectieve desinformatiecampagne?

Aan die – voor de hand liggende – vraag besteedden de kranten die verslag deden van het SDA-lek geen of nauwelijks aandacht. Ze beschreven vooral wat er in de documenten staat. Opmerkelijker nog: op de belangrijkste vraag – hoeveel mensen hebben de nepnieuwsberichten daadwerkelijk gezien? – geven media geen antwoord.

Dankzij graafwerk van de inlichtingendienst van de Duitse deelstaat Beieren^* is die vraag wel deels te beantwoorden. Die deed onderzoek^* naar ruim 700 Doppelganger-sites en bijna 8.000 artikelen en posts op sociale media. In totaal werd daar in 250 dagen zo’n 820.000 keer op geklikt – en daarin zijn de clicks van ‘honderdduizenden’ Russische nepaccounts ook meegeteld. Dat is heel weinig. Ter vergelijking: de best gelezen artikelen van De Correspondent worden in enkele dagen een paar honderdduizend keer bezocht. 

Achtduizend artikelen die in ruim acht maanden tijd nog geen miljoen bezoeken trokken, waarvan het gros ook nog eens van eigen bots: het is verwaarloosbaar te noemen. Veel artikelen kregen zelfs maar een of twee clicks, licht een medewerker van de Beierse dienst desgevraagd toe. 

Deze harde data leveren cruciale informatie op. Een campagne die gericht is op het zaaien van angst en het kweken van polarisatie, werd nauwelijks gezien door de mensen die er angstig of gepolariseerd van moeten worden. 

Nogal fundamenteel, maar niet echt nieuw. Want al in september 2022 noemde EU DisinfoLab,^* de organisatie die Doppelganger als eerste openbaarde aan de buitenwereld, de campagne een mislukking. 

‘Wij zagen dat er veel geld en moeite was gestopt in het opzetten van de domeinen en het kopen van online advertenties’, licht Alexandre Alaphilippe, de oprichter van EU DisinfoLab, desgevraagd toe. ‘Tegelijkertijd was er nagenoeg geen engagement met de artikelen en domeinen door partijen die zelf geen onderdeel waren van de campagne.’

Met andere woorden: gewone nieuwsconsumenten belandden nauwelijks bij de nepartikelen; dat waren vooral de Russische trollen. ‘De campagne was mislukt, omdat het als informatiebron geen rol van betekenis speelde in Europese samenlevingen’, aldus Alaphilippe. 

Ook vermaard onderzoeker en Russische desinformatie-expert Thomas Rid concludeerde op basis van een eigen analyse dat de Doppelganger-artikelen nauwelijks ‘engagement’ hebben gekregen.   

Die lage bezoekersaantallen en het gebrek aan engagement staan in schril contrast met de enorme hoeveelheid media-aandacht die Doppelganger kreeg. ‘Meer mensen hebben de berichtgeving over de onthulde campagne gezien dan de desinformatie zelf’, aldus Rid. 

Een fascinerende constatering. Het is informatie die je iedereen gunt die over Doppelganger leest of hoort, want hoe kun je anders zo’n desinformatiecampagne op waarde schatten?

Het roept de vraag op wat ‘succes’ voor een Russische beïnvloedingscampagne betekent. En ook welke rol westerse journalisten spelen bij het bereiken van dat succes. 

De propagandisten vinden het prima om ontmaskerd te worden

Het Russische campagnebureau zélf heeft daar in ieder geval een antwoord op. Uit de gelekte documenten van SDA blijkt dat de grote hoeveelheid media-aandacht in westerse mainstream media enthousiast werd ontvangen. Van de ruim honderd werknemers van SDA hielden er twintig de sociale media in de gaten en monitorde een twaalfkoppig team de media-aandacht voor Doppelganger – die in gedetailleerde Excelsheets bij werd gehouden, voorzien van trotse commentaren. 

Zo vermeldt een intern document van de SDA dat de landen van het ‘collectieve Westen’ serieus bezorgd zijn over de effectiviteit van de Doppelganger-campagne en dat zij, samen met ‘grote online platforms, factcheckers en onderzoekers’, sinds september 2022 betrokken zijn bij ‘inspanningen om onze narratieven tegen te gaan’. Het document vat vijftien artikelen over Doppelganger samen, afkomstig van verschillende media en organisaties, zoals Meta, The Washington Post, Wired en Le Monde. 

In een filmpje dat SDA naar eigen zeggen aan de ‘presidentiële staf’ van Rusland liet zien, vertelt iemand fier dat de Franse geheime dienst Doppelganger heeft ontdekt. SDA gebruikt de naam ‘Doppelganger’ ook graag, als een soort geuzennaam, in verschillende documenten, presentaties en hetzelfde filmpje. 

‘Ze vinden het overduidelijk heerlijk om ontmaskerd te worden als schimmige operatie’, licht onderzoeker Thomas Rid toe. Hij noemt dat zelfs ‘het belangrijkste inzicht’ van de lekken. 

De keerzijde van alle media-aandacht

Die wens om ontmaskerd te worden is nieuw. Vroeger was het nadrukkelijk niet de bedoeling dat een Russische desinformatieoperatie openbaar werd – het was zelfs een reden om zo’n operatie stil te leggen. Nu is het krijgen van aandacht een doel op zich. 

Ook nieuw: tijdens de Koude Oorlog waren journalisten een direct doelwit van Russische desinformatiecampagnes. Sovjetpropagandisten probeerden hen te verleiden verslag te doen van neppe documenten als ware het echte informatie. 

Maar nu worden westerse journalisten ‘voor de gek gehouden op een ander niveau’, zegt Rid, namelijk door mee te gaan in het verhaal dat Rusland geavanceerde en effectieve campagnes maakt, en daarmee westerse bevolkingen manipuleert en op andere gedachten brengt. Het succes is dus niet zozeer de effectiviteit van de desinformatie zelf, maar het verhaal dat de desinformatie effectief zou zijn.

Vergelijk het met een controversiële toneelvoorstelling die wordt opgevoerd in een lege zaal. Hoewel niemand het stuk heeft gezien, ontstaat er ophef als media berichten over het bestaan van de voorstelling. Kranten schrijven over de risico’s, experts debatteren op tv over het gevaar ervan en op sociale media laaien verhitte discussies op over de bedoeling van de voorstelling. Zo beheerst het toneelstuk het publieke debat, zonder ooit zelf een publiek te bereiken.

Doppelganger werkt op vergelijkbare wijze: niet door directe blootstelling aan het nepnieuws, maar door de aandacht die het genereert. 

Is dát dan het bewijs van een briljante nieuwe strategie van de Russische propagandisten? Nee, zegt Thomas Rid, er hoeft geen masterplan of vernuftige tactiek van Rusland achter te schuilen. Het kan ook even goed geluk, toeval, of een prettige bijvangst zijn van het feit dat westerse journalisten rook aanzien voor vuur. 

Hoe het ook zij: die buitenproportionele aandacht voor Russische desinformatie heeft een keerzijde, waarschuwde Rid met drie andere wetenschappers onlangs in Foreign Affairs.

‘Het overdrijven van de effecten van buitenlandse beïnvloedingscampagnes speelt alleen de buitenlandse agenten in de kaart. Het creëert een samenzweerderige kijk op de wereld, waarin duistere vijanden verdeeldheid zouden zaaien, andersdenkenden worden afgeschilderd als papegaaien van buitenlandse spionnen, en het vertrouwen in open democratisch debat wordt ondermijnd.’

Zij pleiten ervoor om verhalen over desinformatie altijd van context te voorzien, en claims over succes nooit zonder harde bewijzen over te nemen – eigenlijk precies het tegenovergestelde van het gros van de media-aandacht voor Doppelganger en SDA.  

Ironisch genoeg maakt het dus ook niet eens zoveel uit of de Russen gewiekst zijn of niet. Het effect van alle media-aandacht voor desinformatiecampages die bijna niemand ziet is hetzelfde: mensen gaan denken dat Russische desinformatie een groot probleem is en weten daardoor niet meer welke informatie ze wél kunnen vertrouwen. Daarvoor hoeft niemand een Russische nepsite te bezoeken. 

Het zijn de originelen die hun dubbelgangers onbewust en onbedoeld tot een succes hebben gemaakt. 

Met dank aan collega’s Lode Claassen en Alexander Theihzen die de vele documenten doorzoekbaar hebben gemaakt.