Kan het Westen nog misstanden aankaarten ondanks alle verwijten van hypocrisie?

In september 2022, na Poetins aankondiging van de annexatie van vier Oekraïense regio’s, reageerde het Amerikaanse Witte Huis snel en scherp: de annexatie was illegaal en sancties waren onderweg.^*

Poetin kaatste de bal terug. Amerika heeft ‘geen moreel recht’ om hierover te oordelen, reageerde hij in een speech.^* Het Westen is zelf ‘door en door hypocriet’ en Amerika is bovendien het enige land dat ooit kernwapens in een oorlog heeft gebruikt. De westerse elites blijven, volgens Poetin, kolonisten, zoals ze altijd waren.

‘De hypocrisie van het Westen is een obsessie voor hem’, merkte politiek commentator Ivan Krastev op over Poetin.^* En Poetin is niet de enige die dit sentiment uitdraagt. Vorig jaar reageerde de Chinese minister van Buitenlandse Zaken, Wang Yi, op Amerikaanse beschuldigingen van mensenrechtenschendingen tegen de Oeigoeren in China:

‘Als de Verenigde Staten zich zo bekommeren om de mensenrechten van moslims, waarom blijven ze dan oorlogen in het Midden-Oosten uitlokken of steunen, terwijl die aan grote aantallen onschuldige moslims het leven kosten?’^*

Hetzelfde verwijt, keer op keer: het Westen is hypocriet.

Over klimaatverandering: hoe kan Europa spreken over klimaatdoelen, terwijl het met zijn gasaankopen zelf bijdraagt aan de opwarming van de aarde?^* Of de vluchtelingencrisis: waarom worden Syrische vluchtelingen met argwaan bekeken, terwijl Oekraïners massaal welkom zijn?^* En Israël, dat ondanks ernstige beschuldigingen van mensenrechtenschendingen Europa entertaint op het Eurovisie Songfestival.^*

Een hypocriet is iemand die anderen voorschrijft wat ze moeten doen, maar het zelf anders aanpakt. We veroordelen zulke mensen omdat ze zich beter voordoen dan ze werkelijk zijn. Maar wat betekent het eigenlijk als wereldleiders reppen over westerse hypocrisie?

Is dit een oprechte zorg over westerse misstanden, of is er meer aan de hand?

Als macht verschuift, verschuiven dominante ideeën ook

Dit verwijt van hypocrisie is niet nieuw. In eerdere oorlogen, zoals die in Vietnam en Irak, klonken er al beschuldigingen.^* Maar nu de positie van de Verenigde Staten als onbetwiste wereldmacht wankelt, klinkt het verwijt van hypocrisie steeds luider en vaker.

Deze beschuldigingen zijn voor wereldleiders een strategische zet, een geopolitiek wapen. Judith Shklar, de inmiddels overleden politiek filosoof, legt in haar boek Ordinary Vices uit dat het verwijt van hypocrisie door politici wordt gebruikt om kritiek van de hand te wijzen. Het is een manier om de aandacht af te leiden van zichzelf of van de werkelijke problemen.

‘Het is makkelijker om het karakter van je tegenstander af te breken door zijn hypocrisie bloot te leggen dan om zijn politieke overtuigingen te weerleggen’, schreef Shklar.^* Dit wapen werkt bijzonder effectief in de huidige geopolitieke context.

‘We leven in een tijdperk van intense competitie tussen de Verenigde Staten, China en China’s bondgenoten’, legt de Indiase hoogleraar internationale politiek Rajesh Rajagopalan uit. Volgens hem is deze strijd onder andere zichtbaar in het mondiale Zuiden.

China doet bijvoorbeeld enorme investeringen in de infrastructuur van Afrikaanse landen als Angola,^* Kenia^* en de Democratische Republiek Congo,^* terwijl de Verenigde Staten proberen hun invloed in deze landen te behouden met onder meer ontwikkelingshulp^* en diplomatieke relaties.^* ‘In deze machtsstrijd is de steun van deze landen cruciaal voor zowel het Westen als voor China, Rusland en India’, aldus Rajagopalan.

Deze rivaliteit speelt zich niet alleen in de praktijk af, maar ook in de strijd om ideeën. Daarom strooien niet-westerse leiders graag met de term ‘hypocrisie’ om de invloed van het Westen te ondermijnen, weet de hoogleraar. Dat beschadigt de invloed van het Westen, en naarmate die invloed afneemt, krijgen de beschuldigingen ook weer meer gewicht.

‘In de wereldpolitiek volgen ideeën macht’, zegt hoogleraar André Gerrits. ‘Als de invloed van het Westen afneemt, en dat doet het objectief gezien, heeft dat gevolgen voor de ideeën die het Westen wil uitdragen. Die worden minder dominant.’

Ideeën over democratie en individuele vrijheden bijvoorbeeld, de stokpaardjes van westerse landen, verliezen aan invloed wanneer het Westen minder machtig wordt. Historicus en journalist Anne Applebaum beschrijft in haar boek Autocratie bv hoe China en Rusland de afgelopen tien jaar met succes hebben geprobeerd deze ideeën te ondermijnen door de overtuiging te verspreiden dat begrippen als ‘burgerlijke vrijheden’ en ‘de rechtsstaat’ in werkelijkheid westerse constructies zijn die niet van toepassing zijn op andere landen.

Nieuwe samenwerkingen laten westerse landen erbuiten

De Braziliaanse geopolitiek expert Matias Spektor merkt de eerste scheurtjes al op in de steun voor het Westen. Hij wijst op de terughoudende reacties op de Summit for Democracy van Joe Biden, een bijeenkomst die bedoeld was om democratie wereldwijd te bevorderen. ‘Veel landen uit het mondiale Zuiden stonden sceptisch tegenover een democratie-initiatief onder leiding van de Verenigde Staten, vanwege de Amerikaanse steun voor autocratische regimes zoals die in Egypte, Saoedi-Arabië, Singapore en Vietnam.’^*

Ook de uitbreiding van BRICS, oorspronkelijk een samenwerking tussen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, baart westerse leiders zorgen. Afgelopen jaar voegden Egypte, Ethiopië, Saoedi-Arabië, Iran en de Verenigde Arabische Emiraten zich bij de groep, die nu ruim 40 procent van de wereldbevolking en 37 procent van het wereldwijde bbp vertegenwoordigt.^*

Ook leiders uit andere niet-westerse landen reisden dit jaar naar de BRICS-top die in Rusland werd gehouden. Alle presidenten van de vijf Centraal-Aziatische landen bezochten de top; volgens universitair docent Dilnoza Ubaydullaeva om hun onafhankelijkheid van het Westen te vergroten. Ze proberen hun banden met Rusland en China te versterken, en uiten daarbij hun teleurstelling over onder andere de ‘ogenschijnlijke blindheid van het Westen voor Israëls schendingen van het internationaal humanitair recht in Gaza’, aldus Ubaydullaeva.^*

Landen als China spelen daar slim op in en positioneren zich als de voorvechters van een nieuwe wereldorde, die ze herhaaldelijk ‘eerlijker en evenwichtiger’ noemen.

Het Westen verliest aan geloofwaardigheid en aanzien

Hypocrisie is wijdverspreid in de politiek. Iedereen doet het: politici zeggen het ene en doen het andere, omdat de wereld te rommelig is om altijd zuiver te handelen. ‘Waar ik ook ga, ik word geconfronteerd met de beschuldiging van dubbele standaarden’, zei de voormalige buitenlandchef van de Europese Unie Josep Borrell onlangs.^* Hij noemde diplomatie daarom ‘de kunst van het omgaan met dubbele standaarden’.

Maar voor een grote macht, zoals het Westen, zijn deze verwijten extra problematisch. In de geopolitieke strijd om invloed moet je door andere landen als geloofwaardig worden gezien. Hypocrisie ondermijnt dit vertrouwen. Het is vergelijkbaar met een individu dat door zijn hypocriete gedrag zijn aanzien verliest, schrijft de Amerikaanse hoogleraar Martha Finnemore.^* Juist nu het Westen invloed verliest, wordt legitimiteit nog belangrijker.

Daar komt bij dat westerse landen bijzonder gevoelig zijn voor het verwijt van hypocrisie, omdat het uitdragen van morele waarden – zoals democratie, mensenrechten en de vrijheid van meningsuiting – een essentieel onderdeel is van hun identiteit.

Het verwijt klinkt dan ook zelden de andere kant op. Landen zoals Rusland en China worden nauwelijks beschuldigd van hypocrisie. Bij hen draait kritiek meestal om agressief gedrag, zoals de oorlog in Oekraïne of de dreiging richting Taiwan.

Ze doen nauwelijks morele claims over andere landen, zoals het Westen dat doet. En daardoor worden hun daden niet gezien als hypocriet, maar simpelweg als wreed. Applebaum: ‘De Birmese junta steekt niet onder stoelen of banken dat ze honderden demonstranten, onder wie jonge tieners, heeft vermoord in de straten van Rangoon.’^* Of: ‘Het Iraanse regime verhult allerminst zijn gewelddadige onderdrukking van Iraanse vrouwen.’

Anders gezegd: wie geen principes uitdraagt, kan moeilijk als hypocriet worden afgeschilderd.

En als ze van wreedheid worden beschuldigd, kunnen autocratische leiders hun schouders ophalen, de inhoud negeren en reageren met het verwijt van hypocrisie. En dat werkt steeds opnieuw versterkend. Applebaum beschrijft in haar boek hoe autocraten samenwerken: ze bieden elkaar steun, stellen hun markten open, omzeilen sancties of richten eigen internationale organisaties op, zoals een alternatieve investeringsbank. Kritiek uit westerse landen kunnen ze daardoor steeds makkelijker naast zich neerleggen.

Geen morele woorden, maar morele daden

Dat het Westen van hypocrisie wordt beschuldigd, is meestal niet ongegrond. Regimes hoeven weinig moeite te doen om de hypocrisie van westerse landen aan te tonen, bijvoorbeeld door te wijzen op de verschrikkingen in Irak of Afghanistan.

Of neem kolonialisme: de erfenis daarvan drukt nog steeds zwaar op het Westen en er klinken al decennia oproepen voor herstelbetalingen, bijvoorbeeld in de vorm van ontwikkelingshulp. In de jaren zeventig spraken westerse landen af 0,7 procent van hun bbp te besteden aan ontwikkelingshulp. Slechts enkele landen, waaronder Nederland, hebben de doelstelling op bepaalde momenten bereikt.^*

De verwijten blijven het Westen achtervolgen. En eerlijk is eerlijk: die hypocrisie is vaak niet te ontkennen. Dat maakt het ingewikkeld om goed te reageren, want in elke beschuldiging schuilt een kern van waarheid.

Moet het Westen die beschuldigingen dan maar negeren?

Dat hangt af van wie ze komen, zegt hoogleraar Rajagopalan. ‘Het maakt veel uit of het verwijt komt van een mensenrechtenorganisatie of een klein land dat zich benadeeld voelt door het Westen, of van grootmachten als China of India.’ Voor landen als die laatste twee gaat het minder om de inhoud en meer om het spel: kritiek afwenden en de westerse legitimiteit ondermijnen.

Het Westen hoeft zijn morele idealen daarom niet op te geven, maar geloofwaardigheid op het wereldtoneel vraagt om meer dan alleen mooie woorden, stelt hij. Tegen verwijten van hypocrisie kan het Westen terugvechten, door directe banden te onderhouden met zoveel mogelijk landen. Bijvoorbeeld door ontwikkelingslanden actief te steunen. Alleen zo kan het Westen voorkomen dat zijn invloed en morele autoriteit verder afbrokkelen.