Kopen om maar iets te kunnen geven: hoe cadeaus hun betekenis verloren

Ik was jarig geweest. Een vriendin appte: ‘Gefeliciteerd, heb je nog veel mooie cadeaus gekregen?’ Op kantoor vroeg een collega of ik goed verwend was – had ik leuke dingen gehad?  

Een weekend eerder was ik op de tweede verjaardag van mijn nichtje. Terwijl zij druk met haar vriendjes in de tuin speelde, werd ze telkens onderbroken omdat ze het volgende cadeau moest uitpakken. In een hoek stapelden de spullen zich op: een grote legpuzzel, gekleurde klei in potjes, een doktersset, een verstelbare step en een houten hobbelpaard. 

Enkele dagen daarvoor had ik in een Oostenrijkse souvenirwinkel staan staren naar een rode plastic koekoeksklok. Op onze laatste vakantiedag moesten we nog snel een verjaardagscadeau voor mijn nichtje vinden, anders zouden we met lege handen aankomen. De klok was afgrijselijk lelijk, en toch hoorde ik mezelf tegen mijn vriend zeggen: ‘Is dit niet wat? Omdat ze die klok met de “vohel” bij opa en oma zo leuk vindt.’

Kopen om maar iets te kunnen geven. Geven om maar iets te kunnen kopen. 

Cadeaus, ze zijn me bezig gaan houden. Want sinds wanneer is het normaal dat we elkaar zoveel cadeaus geven? En waarom eigenlijk? Wat is de betekenis van een gift nog? En leggen we niet veel te veel nadruk op pakjes bij vieringen en festiviteiten? 

Hoog tijd, zo vlak voor Kerstmis, om onze cadeaucultuur eens uit te pakken. 

Cadeaus hebben vrijwel altijd een diepere betekenis

Mensen en geschenken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. 

Een van de oudste gedocumenteerde cadeaus komt uit het oude Egypte. Rond 2500 voor Christus schonk farao Snofroe 40.000 ossenhuiden aan een tempel, als gift aan de goden. 

Een ander bekend historisch geschenk wordt beschreven in de Bijbel. Jakob schonk zijn broer Esau een groot aantal dieren, waaronder geiten, schapen, kamelen, runderen en ezels, om hem om vergiffenis te vragen en hun verstoorde relatie te herstellen.

Nog een voorbeeld: in de bronstijd, rond 1350 voor Christus, stuurde de Egyptische farao Amenhotep III luxegoederen – goud, sieraden en exotische dieren – als diplomatieke cadeaus naar de koning van Mitanni, een belangrijke bondgenoot.

Al deze voorbeelden laten zien dat geschenken meer zijn dan gewoon objecten, voor zowel de gever als de ontvanger. Cadeaus dragen vrijwel altijd een diepere betekenis met zich mee, bijvoorbeeld vriendschap, diplomatie, symboliek, verzoening of emotie. 

De invloedrijke Franse socioloog, antropoloog en etnoloog Marcel Mauss gaat nog een stap verder. In zijn befaamde essay The Gift: Forms and Functions of Exchange in Archaic Societies^* stelt hij dat geschenken een manier zijn om sociale banden te onderhouden en daarmee fundamenteel zijn voor het menselijk samenleven. 

Bij nomadische stammen, zoals in de oude steentijd, was dit vrij letterlijk zo: om te overleven in schaarse tijden was je van elkaar afhankelijk voor eten en drinken. Maar geschenken zijn ook op indirecte wijze belangrijk voor de groepsharmonie: ze helpen relaties herstellen en zijn een uiting van vertrouwen in de ander.

Cadeaus als sociale norm 

Hoewel cadeaus of geschenken dus al heel lang bestaan, hebben ze in onze maatschappij vrij recentelijk pas een centralere rol bij vieringen en festiviteiten gekregen. 

In de negentiende en twintigste eeuw werden verjaardagscadeaus in West-Europa en Noord-Amerika steeds meer een sociale norm. Dat kwam onder meer door massaproductie, stijgende inkomens, en de komst van warenhuizen en reclames die het belang van cadeaus bij verjaardagen promootten.

Datzelfde geldt voor kerstcadeaus. Omdat Kerstmis een religieuze feestdag is, lag de nadruk ervan oorspronkelijk op spirituele reflectie, kerkdiensten en het samenzijn met familie. Cadeaus werden er pas onderdeel van in de negentiende eeuw. In zijn beroemde novelle A Christmas Carol, die in 1843 verscheen, koppelde Charles Dickens liefdadigheid en vrijgevigheid aan Kerstmis. Ook het idee van Sint-Nicolaas als de Kerstman werd in die tijd steeds prominenter in prenten en commerciële illustraties.  

En net zoals verjaardagen werd Kerstmis vanaf de twintigste eeuw steeds commerciëler.^* Winkeliers speelden hierop in door speelgoed, kleding en andere consumptiegoederen aan te prijzen.

En zo werden cadeaus steeds meer een sociale verplichting in plaats van een vrijwillig gebaar. 

Hoe de betekenis van cadeaus veranderde 

Hoe prominenter cadeaus werden tijdens vieringen, hoe meer hun oorspronkelijke betekenis naar de achtergrond verdween. Dat heeft ook te maken met wat je schenkt. Voorheen werden vooral geschenken gegeven die niet te koop waren. Mensen maakten ze zelf, of hadden ze ooit van iemand anders gekregen. Tegenwoordig worden ze eerder kant-en-klaar gekocht.

Het probleem met dit soort spullen – objecten die overal en altijd voor iedereen te koop zijn – is dat ze veel minder in staat zijn een unieke, persoonlijke relatie tussen gever en ontvanger uit te drukken.

Zo kochten mijn vriend en ik in die Oostenrijkse souvenirwinkel uiteindelijk niet die rode koekoeksklok, maar een klein schoudertasje. Het was bedrukt met kleurrijke bloemen, lieveheersbeestjes en hartjes. Net zo lief, speels en vrolijk als ons nichtje zelf. En iets waarvan we zeker wisten dat ze het niet al had. Dit was een uniek cadeautje.

Maar wat bleek? Op haar verjaardag hadden opa en oma haar een vrijwel identiek tasje cadeau gedaan, gekocht in een souvenirwinkel in Zuid-Frankrijk. 

De opkomst van het kapitalisme speelde een grote rol in de veranderde betekenis van cadeaus, aldus sociaal antropoloog James G. Carrier in zijn boek Gifts and Commodities.^*  In traditionele samenlevingen waren geschenken meer dan alleen objecten: ze symboliseerden relaties tussen mensen en combineerden persoonlijke, sociale en materiële waarden. Iemand een cadeau geven betekende dat je op een persoonlijke en langdurige manier met diegene verbonden was.

Maar in kapitalistische samenlevingen wordt een cadeau vaak als een op zichzelf staand object gezien, los van de persoon die het geeft of ontvangt. Door de invloed van massaproductie en de markteconomie zijn veel cadeaus nu eigenlijk een soort handelswaar geworden.

Carrier stelt dat deze verandering een spanningsveld heeft gecreëerd. Aan de ene kant willen mensen cadeaus geven die persoonlijk en speciaal zijn, om de band tussen gever en ontvanger kracht bij te zetten. Aan de andere kant worden veel cadeaus kant-en-klaar gekocht in winkels en lijken ze meer op gewone producten, zonder veel emotionele of symbolische waarde.

Tussen commercialisering en sentimentaliteit

Dit spanningsveld wordt extra duidelijk wanneer de waarde van een cadeau in geld wordt uitgedrukt. 

Zo vertelde mijn zus laatst dat ze met haar vriendengroep een specifiek bedrag had afgesproken voor het kopen van een geboortegeschenk. Toen ze een mooi speelgoedhuis vonden dat goedkoper was, werd geopperd om er nog wat extra’s bij te kopen om aan het totaalbedrag te komen.

Verlanglijstjes zijn net zoiets. Iets krijgen waar je zelf om hebt gevraagd en wat je waarschijnlijk ook zelf had kunnen kopen, mist vaak een persoonlijke lading. Iets schenken wordt zo een kille transactie.

Die spanning tussen het persoonlijke en zakelijke, tussen commercialisering en sentimentaliteit, komt nergens duidelijker naar voren dan tijdens Kerstmis. 

Kerst draait traditioneel om het samenzijn met dierbaren, maar de cadeaus die we doorgaans geven – zoals een paar sokken of cadeausets met douchegel en shampoo – staan vaak haaks op de intimiteit van deze relaties.

Carrier schrijft dat het inpakken van cadeaus een manier is om om te gaan met die tegenstrijdigheid. Het inpakpapier verbergt de alledaagsheid van een product en bouwt spanning en verwachting op. Een ingepakt cadeau wordt een symbool: niet alleen van de relatie tussen gever en ontvanger, maar ook van de moeite die iemand erin heeft gestoken. Het geeft een massaobject tijdelijk een unieke waarde. Of in elk geval de schijn ervan. 

Wat is een goed cadeau? 

Het beste cadeau dat ik dit jaar kreeg, was een handgeschreven kaart van een vriendin. Haar woorden raakten me, omdat ze lieten zien dat ze om me geeft. 

En toen ik laatst een artikel schreef over de overvloed aan speelgoed die veel kinderen bezitten, reageerde^* een grootmoeder dat ze haar kleinkinderen geen nieuwe spullen cadeau geeft, maar een dagje weg met opa en oma. In een zogenaamd verjaardagsboek plakt ze de foto’s van de uitstapjes: naar het Oertijdmuseum, een rondvaart, Madurodam, de Ontdekfabriek, en ga zo maar door. 

De Amerikaanse filosoof John Noonan beschrijft het ideale cadeau als volgt: ‘Een cadeau is bedoeld als een uiting van persoonlijke genegenheid, van een zekere mate van liefde. Het brengt een persoonlijke emotie over. Hoe beter het aansluit bij de interesses van de ontvanger en de smaak van de gever, hoe waardevoller het wordt. De grootte is niet van belang. Wat telt, is de mate waarin de gever zijn verbondenheid met de ontvanger uitdrukt. Eenmaal gegeven behoort het cadeau volledig toe aan de ontvanger, en aan niemand anders.’^*

Het perfecte geschenk is kortom een pure uitdrukking van het hart, gegeven omdat je het wilde geven en niet omdat het moest, en iets wat idealiter iets zegt over hoe jij de ontvanger ziet en wat diens eigen persoonlijkheid weerspiegelt. Zoiets vind je zelden in een winkel. 

Moeten we cadeaus dan maar afschaffen?

Wanneer je een cadeau koopt of ontvangt, maak je deel uit van een eeuwenoude traditie. Maar die traditie, die draait om verbinding en betekenis, raakt steeds meer overschaduwd door de commerciële drang om te geven om het geven. 

Geschenken versterken onze banden, markeren belangrijke momenten in het leven en roepen herinneringen op die we koesteren. Dit is daarom geen pleidooi om cadeaus helemaal af te schaffen. Maar wel om bewuster na te denken over wat we geven, wanneer we iets geven – en vooral: waarom.

Durf ook eens te zeggen dat een cadeau niet nodig is, en voel je niet bezwaard als je met lege handen aankomt.

Want vaak – of eigenlijk altijd – is het samenzijn met mensen die je liefhebt het grootste geschenk van allemaal. En dat had mijn nichtje al heel goed door op haar tweede verjaardag: ze wilde liever spelen met vriendjes dan nóg een cadeau uitpakken. 

Fijne kerst!