De les na vijf jaar stikstofcrisis: van uitstel komt afstel

Het landbouwdossier is een puinhoop. In 2019 oordeelde de Raad van State dat het stikstofbeleid niet aan de Europese wet voldeed. Duizenden veehouders zaten in één klap zonder vergunning en overal in Nederland gingen bouwprojecten plotseling niet door. De stikstofneerslag moest direct en fors dalen.

Vijfenhalf jaar later is daar nog steeds niks van terechtgekomen. Er is een logische oplossing voor het stikstofprobleem: veel minder vee. Maar die stap neemt de overheid niet.

Intussen sleept Greenpeace nu de staat voor de rechter. En andere milieuorganisaties – Johan Vollenbroek voorop – klagen het ene na het andere landbouwbedrijf zonder vergunning aan. En ze winnen, wapperend met de uitspraak van de Raad. Terwijl die bedrijven altijd hebben gedaan wat de overheid vroeg.

Na veel vage beloftes en lang aandringen van de gehele Tweede Kamer presenteerde landbouwminister Femke Wiersma (BBB) begin december dan eindelijk een plan met verschillende maatregelen. Maar die bleken nog steeds ontzettend vaag. Wat wel duidelijk is, gaf de minister toe: met dit plan daalt de stikstofneerslag bij lange na niet genoeg.

In het debat dat daarop volgde, kreeg Wiersma er flink van langs. ‘De beleidsbrief van de minister is erg overzichtelijk’, aldus Eline Vedder (CDA). ‘Maar dat komt vooral doordat er niks in staat.’ Ook de coalitiepartijen, waaronder BBB, uitten hun teleurstelling. ‘We zijn verplicht de boeren uit de ellende te helpen’, zei Thom van Campen (VVD). ‘We hebben geen tijd te verliezen!’

Je zou denken dat Wiersma peentjes zweette. De natuur verslechtert, haar eigen boerenachterban snakt naar duidelijkheid en Brussel wacht op antwoord. Maar alles leek van haar af te glijden, alsof ze van pfas is gemaakt.

Het bleef bij urenlang gesteggel over technische details. In januari mag de minister het nog eens proberen. Geen motie van wantrouwen, geen ultimatum, niks, nakkes, nada.

Hoe kan dit? Hoe kan ze debat op debat overleven, terwijl ze niets anders doet dan uitstellen? Wanneer botst de landbouwminister op de harde realiteit? 

Een stikstofminister en 25 miljard euro, om alles in één klap op te lossen

Nog even voor de duidelijkheid: in deze politieke nachtmerrie gaat het niet om het lot van de boeren, maar om het feit dat we in Nederland onze natuurlijke rijkdom verliezen. Wat er nog van over is, proberen we van de buitenwereld af te schermen in reservaten. Maar ook de hoogste hekken kunnen die rijke natuur niet beschermen tegen de stikstof die er vanuit de lucht op neerdaalt. De bijzondere planten en paddenstoelen in bos, duin, heide en veen zullen verdwijnen, en daarmee de bijzondere dieren die daarvan afhankelijk zijn.

Aangespoord door de Europese Unie heeft Nederland zichzelf verplicht om die bijzondere natuur te beschermen en te herstellen. Daarom greep de Raad van State in 2019 zo hard in. Het kabinet-Rutte IV nam het probleem sinds die uitspraak eindelijk serieus. VVD en CDA stelden zowaar hun landbouwvisie bij: ze beaamden voor het eerst dat de intensieve veehouderij in Nederland was doorgeschoten.

Al was niet iedereen het eens over de manier waarop, van links tot (best wel) rechts was de Kamer het eens over wát er gebeuren moest: een duurzame landbouwtransitie.

Rutte stelde een speciale minister voor Stikstof aan: Christianne van der Wal (VVD). Ze kreeg een ongekend grote zak geld – 25 miljard euro! – om alle landbouwproblemen, van het stikstofprobleem tot aan de grote watervervuiling en de broeikasgasuitstoot, in één klap op te lossen.

Maar helaas. In haar tijd als stikstofminister zag Van der Wal twee landbouwministers onder het gewicht van het dossier bezwijken. Henk Staghouwer (CU) kon het in 2022 niet meer aan en stapte op. Zijn opvolger Piet Adema (ook CU) liet zich vervolgens een jaar lang door de landbouwlobby aan het lijntje houden, voor die hem keihard liet vallen.

De boerenbelangenorganisaties wilden niet meewerken aan een radicale transitie naar een natuurvriendelijker landbouwsysteem met minder vee. Ook niet op vrijwillige basis, met een royale uitkoopregeling. De onderhandelingen mislukten, en BBB en PVV waren verheugd.

Nu hebben we een BBB-minister van Landbouw en Natuur. En ze is in elk geval duidelijk: in de motivatiebrief voor haar nieuwe aanstelling schreef ze dat een transitie níét aan de orde is. De landbouw is altijd in ontwikkeling, en dat blijft zo. Volgens Femke Wiersma komt er juist meer ruimte bij voor natuur ‘als we hoogproductieve landbouw koesteren’.

Kortom: er is geen probleem. Een stikstofminister was dus niet meer nodig. En ook die grote zak transitiegeld verdween van tafel.

Maar Wiersma kan niet ontkennen dat er een juridisch probleem is – de hoogproductieve veeteelt op huidige schaal is in strijd met de wet. Hoe gaat ze dat dan op lossen? Het antwoord is simpel: niet.

Wiersma weet heus wel wat ze doet

Als Wiersma aan het woord is, hoor je meteen dat ze bijzonder goed thuis is in de melkveehouderij. Ze spreekt in keurig landbouwjargon, kent de feiten en weet precies wat ze moet zeggen om zowel Den Haag als de boerenbelangenorganisaties gerust te stellen.

Vriend en vijand zijn het er dan ook over eens dat ze hier en daar best iets verstandigs voorstelt. Een ‘stoffenbalans’ bijvoorbeeld, die voorschrijft dat boeren de aanvoer, afvoer en het verlies van stikstof en andere mineralen uit en naar de omgeving gaan bijhouden. Wiersma is van plan te investeren in de daarvoor benodigde metingen bij individuele bedrijven. 

Ook stelt ze een flinke pot geld voor ‘agrarisch natuurbeheer’ beschikbaar. Wat ze daar precies mee wil, is nog onduidelijk. Ze zou bijvoorbeeld boeren tegen betaling een klein deel van hun land speciaal willen laten inrichten voor weidevogels of zeldzame planten. Daarmee zijn niet ineens alle natuurproblemen opgelost, maar (mits goed uitgevoerd) is het een stap in de goede richting.

Deze stappen zijn goed, maar hooguit een begin. Dat weet Wiersma best, en ook de Kamer ziet in dat ze met deze plannen niet gaat leveren. Dat de landbouwminister ondanks alles nog op haar post zit, heeft ermee te maken dat niemand in de Kamer überhaupt nog van haar verwácht dat ze levert.

Van uitstel komt… onrust

In 2019, toen de stikstofcrisis begon, was het eerste stikstofdoel nog haalbaar: in 2025 zou ‘nog maar’ in 60 procent van het stikstofgevoelige Natura 2000-areaal te veel stikstof neerdalen. Nu is het 2025. In vijf jaar tijd is er vrijwel geen vooruitgang geboekt: we zitten nog steeds op 70 procent. Niks behaald. De regering heeft gefaald.

Nou ja, met de botte bijl zou het alsnog kunnen. Namelijk door onmiddellijke gedwongen sluiting van honderden ‘piekbelasters’ (vooral veeteeltbedrijven die dicht bij kwetsbare natuur liggen). Er is werkelijk niemand in Den Haag, vriend of vijand, die verwacht dat Wiersma daartoe bereid is. Dus hoeft ze het niet eens te overwegen. 

Zoals Caroline van der Plas placht te zeggen: ‘Je kunt een containerschip niet in één keer draaien.’ Als je maar lang genoeg wacht, komt van uitstel afstel. Dat spel speelt BBB nu al jaren – en het werkt.

Ondertussen geven milieuorganisaties niet op. Later deze maand doet de rechter uitspraak in de zaak van Greenpeace. De milieuorganisatie heeft de staat aangeklaagd vanwege het niet behalen van de stikstofdoelen en eist een regeringsplan waarmee die doelen alsnog behaald kunnen worden. En een dwangsom, als dat de staat niet lukt.

De staat noemt de eisen ‘onrealistisch’, en vindt het ‘zeer ingrijpende maatregelen met aanzienlijke maatschappelijke sociale gevolgen’.^* En al is dat nog zo frustrerend, er zit wat in: er zijn nu eenmaal weinig mensen voorstander van massale en onmiddellijke sluiting van veebedrijven. We hebben de afgelopen jaren een voorproefje gehad van die grote maatschappelijke onrust waar de staat voor waarschuwt: ingebeukte deuren bij het gemeentehuis, asbest op de snelweg, mensen met fakkels bij de minister thuis.

Volgens Greenpeace gaat het er niet om dat de staat de doelen haalt, maar dat er simpelweg wordt begónnen. En ook daar zit wat in. Op het bureau van de landbouwminister ligt de uitspraak van de hoogste bestuursrechter al jaren straffeloos stof te vangen. Alleen als de rechter meegaat in de meest verregaande eis van de aanklager komt Wiersma echt in de problemen: Greenpeace eist een dwangsom van een ton per dag. 

Die kans is klein. Bovendien betaalt Wiersma misschien nog liever een ton per dag dan dat ze het mes zet in haar eigen sector. Al stapt ze op – of valt het kabinet zelfs – dan nog verliest Greenpeace. Het resultaat is uitstel.

Er bestaat geen wal die dit schip kan keren

Hoelang kan BBB dit uitstelspel blijven spelen? Komt er dan echt geen moment waarop de wal het schip keert?

Nou, nee.

Milieuorganisaties kunnen bij de rechter de duimschroeven steeds verder aandraaien, en dat doen ze ook. Maar de minister kan telkens kiezen voor snelle lapmiddelen die een echte transitie uitstellen. Haast is daarvoor zelfs een prachtig argument.

Op de langere termijn is het maar de vraag aan wiens kant het landelijke sentiment zal uitkomen: de milieuorganisaties of die falende regering. Als dat sentiment maar genoeg richting BBB overhelt, dan verdwijnen de stikstofdoelen van tafel.

En de Europese Unie dan? Europese lidstaten moeten ernaar streven om hun natuur te herstellen, zegt de wet. Maar ze worden niet afgerekend op het al dan niet slagen van die missie. Er is niet eens een deadline afgesproken.

Dit is een van de grote zwaktes in de huidige natuurwet. Daarom heeft de Europese Unie jarenlang gewerkt aan een nieuwe wet, de Natuurherstelwet. Er zou een stok komen om mee te slaan, als lidstaten de natuurdoelen niet behalen.

Deze wet werd in juni 2024 geaccepteerd – al deed BBB (overigens in samenwerking met NSC) verwoede pogingen hem tegen te houden. Maar precies die stok, de wettelijke verplichting om natuurdoelen te behalen, is op voorspraak van de vorige Nederlandse landbouwminister nog snel uit de conceptwet gehaald. Nu verplicht ook deze wet lidstaten slechts om te ‘streven’ naar natuurherstel.  

Dat neemt niet weg dat lidstaten verplicht zijn en blijven hun best te doen. En eindeloos uitstellen, is dat ons best doen?

Je zou denken van niet. Maar het is onderhandelbaar. De Europese Commissie moet beslissen dat Nederland niet genoeg doet, en daar consequenties aan verbinden. Nu is de vorige commissie daar voorzichtig mee begonnen, maar vooralsnog kan het spel van uitstel doorgaan. Maar hoe sterker het Europese sentiment tegen die stomme natuurregels, hoe groter de kans dat de Commissie beslist om er géén harde consequenties aan te verbinden.

De afgelopen Europese verkiezingen waren een groot succes voor de van oudsher conservatieve boerenpartij EVP, waar BBB deel van uitmaakt. Daarmee is voor BBB de buit zeker niet zomaar binnen, maar de kijk op natuur is flink in hun richting opgeschoven.

Als het merendeel van de politici in de EU die bijzondere, lokale natuurlijke rijkdom niet meer zo belangrijk vindt, dan hoeft geen lidstaat daarvoor nog echt zijn best te doen. Dan krijgen we vanzelf overal natuur die wél past bij intensieve landbouw.

Dan krijgen we een landschap dat veel minder rijk en divers is dan we vijftig jaar geleden nog hadden, en nog saaier en eentoniger dan nu. En dat brengt allerlei peperdure milieukosten met zich mee. Maar boeiuh.

Dan is van uitstel echt afstel gekomen.

Er bestaat een meerderheid vóór de landbouwtransitie

Het vooruitzicht is niet fraai. Ontelbare particuliere initiatieven niettegenstaande, het is pure noodzaak dat ook de overheid haar verantwoordelijkheid neemt om onze bijzondere natuur en rijke landschap te herstellen.

Maar laten we niet vergeten dat zowel de EU als de Nederlandse regering heeft laten zien dat een historische ommekeer in ons denken over landbouw wel degelijk mogelijk is.

De vorige Europese Commissie, met Frans Timmermans als klimaat-Eurocommissaris, stelde expliciet dat gezonde ecosystemen een voorwaarde zijn voor een gezonde economie, niet andersom. De vorige Nederlandse regering sprak eveneens expliciet uit dat de productie van vlees en zuivel niet omhoog moet, maar omlaag.

Dit getuigt van een fundamentele draai in het denken over de relatie tussen landbouw en natuur. Ook VVD, CDA en NSC zijn ervoor te porren.

Op het moment zijn deze partijen niet al te populair. Maar samen met alle partijen links van hen – allemaal al lang en breed voor een transitie naar een landbouwsysteem met veel minder vee – vormen ze nog altijd een meerderheid. Ook als de PVV blijft groeien, dan nog kunnen deze partijen samen voorkomen dat de meest cynische politieke strategie van allemaal – die van uitstel – met afstel wordt beloond.

Kijk je naar een containerschip, dan is het moeilijk voor te stellen dat het kan draaien. Maar draai vol overtuiging aan het stuurwiel en het gebeurt. Langzaam maar zeker, in één keer.