Hoelang ontsnapt de landbouwminister nog aan de rechtszaak-tsunami van Johan Vollenbroek?

Thomas Oudman
Correspondent Voedsel

Ruim vijf jaar na het inluiden van de stikstofcrisis blijft het kabinet de enige onvermijdelijke maatregel nog altijd uitstellen: halvering van de hoeveelheid vee. Maar daar komt binnenkort een eind aan, volgens Johan Vollenbroek. Met zijn milieuorganisatie Mobilisation for the Environment sleept hij de overheid al jaren keer op keer voor de rechter.

Het is nu meer dan vijf jaar geleden dat Johan Vollenbroek met zijn milieuorganisatie Mobilisation for the Environment (MOB) een rechtszaak won tegen de Nederlandse overheid, en daarmee de stikstofcrisis inluidde.

Als gevolg daarvan kwam het verlenen van natuurvergunningen voor bedrijven en bouwprojecten bijna helemaal stil te liggen. De overheid moest eerst de stikstofneerslag op beschermde en kwetsbare natuur – vooral afkomstig uit de veehouderij – per direct en fors omlaag brengen, oordeelde de rechter. 

Het stikstofprobleem, dat al een halve eeuw voortsleepte, werd op slag topprioriteit voor de overheid en bleef dat jarenlang. Mark Rutte noemde het in 2019 ‘de grootste crisis in zijn negen jaar als

Er werd een speciale stikstofminister aangesteld en Johan Remkes werd ingevlogen als bemiddelaar. Die stelde een helder doel: De regering zag in dat de hoeveelheid vee fors naar beneden moest. Maar bepalen hoe dan precies, dat stelde de landbouwminister telkens uit.

Boeren op trekkers trokken uit protest meermaals massaal naar Den Haag, blokkeerden snelwegen en ramden zelfs de deur van het gemeentehuis in Groningen in. Sympathisanten in heel het land hingen massaal Nederlandse vlaggen op de kop en de nieuwe politieke partij BBB kende een vliegende start. Chaos, allemaal dankzij Johan Vollenbroek en zijn kleine team van advocaten.

Maar ruim vijf jaar later is de stikstofuitstoot nog steeds op hetzelfde, veel te hoge niveau.

Dat is grotendeels te danken aan BBB, die nieuw regeringsbeleid tot voor kort vanaf de zijlijn traineerde. Sinds een halfjaar heeft de partij zelf de macht in handen, met Femke Wiersma als landbouwminister en Jean Rummenie als staatssecretaris. De BBB-strategie van uitstel is nu regeringsbeleid.

Hoelang kan dit kabinet doorgaan met het uitstellen van de transitie naar een landbouwsysteem met veel minder vee?

Lang, betoogde ik onlangs in een MOB blijft procederen tegen de overheid. En ook Greenpeace en Milieudefensie Deze zaken worden met regelmaat gewonnen, waardoor individuele bedrijven niet kunnen uitbreiden, bouwprojecten sneuvelen en de overheid op zoek moet naar nieuwe omwegen om massale bedrijfssluitingen te voorkomen. Maar vooralsnog is er niks – ook geen Europese natuurwetgeving – wat de regering daadwerkelijk dwingt tot een transitie.

Nog op de dag dat mijn analyse gepubliceerd werd, kreeg ik een mail van Johan Vollenbroek. Ik zag ‘een paar punten over het hoofd’, schreef hij. Volgens hem zijn de opties die de regering nog heeft om een grote krimp van de veestapel op de lange baan te blijven schuiven, wel zo ongeveer uitgeput.

Ik belde hem voor meer uitleg.

Vanwaar de hoop dat het kabinet alsnog een ommezwaai zal maken?

‘De economische schade van de stikstofcrisis loopt al in de Kennelijk moet die nog iets hoger oplopen. Dat moet dan helaas maar.’

Tot nu toe lijkt minister Femke Wiersma totaal niet van plan om de hoeveelheid vee fors te verminderen, laat staan een algehele transitie in te zetten. Denk je dat de economische schade nu zo groot wordt dat ze dit toch gaat doen?

‘De media onderschatten de gevolgen van de uitspraak van de Raad van State op 18 december 2024. De voor een uitbreiding van twee grote bedrijven gaan de prullenbak in. Het resultaat van de uitspraak is dat het geven van natuurvergunningen in het algemeen weer vastloopt.’

Dat lijkt me allereerst zorgelijk voor de zogenoemde PAS-melders. Dat zijn de drieduizend bedrijven die bij aanvang van de stikstofcrisis zonder natuurvergunning kwamen te zitten, omdat er een streep ging door de destijds nieuwe wet (Programma Aanpak Stikstof, kortweg PAS) waarmee ze die vergunning hadden gekregen. Wat betekent deze nieuwe uitspraak voor hen?

‘De afgelopen jaren was het mogelijk dat bedrijven die nog ruimte op hun vergunning hadden, die mochten gebruiken om uit te breiden. De Raad van State heeft nu bepaald dat deze praktijk, “intern salderen”, in veel gevallen niet meer

Intern salderen is in 2020 mogelijk gemaakt door de overheid, nadat boeren dit tijdens stikstofprotesten eisten. Een voorbeeld: een melkveebedrijf dat 100 koeien had, maar ooit een natuurvergunning heeft gekregen met ruimte voor 150 koeien, kon de ruimte op die oude vergunning gebruiken om een nieuwe stal te bouwen voor 50 extra koeien. Dat is toch eigenlijk wel logisch?

‘Op papier wel, ja. Maar niet in de echte wereld. Want dit betekent dat de stikstofneerslag in de natuur rondom die boerderij stijgt, terwijl die op veel plekken juist urgent moet dalen. Dat heeft het Europese hof heel duidelijk gemaakt. Daarom is dat nu verboden.’

Dat klinkt ook logisch, ja. En wat heeft dit met die PAS-melders te maken?

‘Nou, de provincies waren van plan om een van de PAS-melders via “intern salderen” alsnog een vergunning te geven. Dat kan niet meer. De overheid heeft nu geen enkele oplossing voor deze bedrijven. Die moeten na 28 februari allemaal hun ongedaan maken.’

Dat is over vijf weken – dan loopt de termijn af die de PAS-melders hadden gekregen om een oplossing te vinden. En voor veel van die bedrijven zal dit ‘einde verhaal’ betekenen. Heeft de overheid geen rekening gehouden met dit scenario, toen ze de praktijk van intern salderen in 2020 ging toestaan?

‘Nee. En waar ze ook geen rekening mee heeft gehouden, is dat ze ook nog een nieuwe lichting PAS-melders heeft Ik heb Carola Schouten, destijds minister van Landbouw, en daarna ook toenmalig stikstofminister Christianne van der Wal daar nog voor gewaarschuwd.’

Leg uit.

‘Naast de bestaande PAS-melders zijn er nog duizenden andere bedrijven en projecten die dankzij “intern salderen” geen natuurvergunning hoefden aan te vragen – Grote bouwprojecten, hele woonwijken, maar ook heel veel landbouwbedrijven. Die zijn nu met terugwerkende kracht in overtreding omdat ze geen natuurvergunning hebben. Hetzelfde geldt voor de vliegvelden in Eindhoven en Rotterdam. En de natuurvergunning van Schiphol hangt ook aan een zijden draadje.’

‘Alleen al in de haven van Rotterdam staan driehonderd natuurvergunningen in de wacht. De gedeputeerde van Gelderland vertelde me dat er daar duizend vergunningen liggen te wachten. Landelijk zijn dat er dus vele duizenden.’

En nu heb je met Mobilisation for the Environment een ‘tsunami van rechtszaken’ aangekondigd tegen de PAS-melders. Jullie willen de overheid dwingen om te gaan handhaven?

‘Nou, we kondigen aan dat we dit per 1 maart gaan doen. Dat doen we om de overheid te dwingen tot het vinden van een oplossing voor die PAS-melders. De agrarische sector is laaiend dat dit niet gebeurt, en wij staan daarachter.’

Maar wacht even. Minister Wiersma heeft al aangekondigd dat ze de PAS-melders opnieuw drie jaar uitstel gaat geven.

‘Dat moet nog door de Tweede Kamer! Ik denk niet dat die meegaat in de koers van de minister, want niemand is gebaat bij wéér drie jaar onzekerheid. Ze zijn nu echt wel in bij het ministerie van Landbouw, en bij Infrastructuur en Waterstaat. Nu al is een aantal bouwprojecten stil komen te liggen, omdat financiers zich terugtrekken.’

Wat als de Tweede Kamer daar wel in meegaat? Dan blijft dit kabinet de problemen voor zich uit schuiven.

‘Als dat gebeurt, dan komen we met een argument dat ik tot nu toe niet van stal heb gehaald. De Europese Habitat-regeling, schrijft voor dat bedrijven een vergunning nodig hebben als ze een natuurgebied belasten met stikstofneerslag. Dus de overheid mág dat helemaal niet uitstellen. Dat is in strijd met de Europese wet. Dat hebben we nooit aangevochten, maar dat gaan we dan glashard doen.’

En ga je ook meteen procederen tegen die ‘nieuwe lichting PAS-melders’? Ook die krijgen nu vijf jaar uitstel van de overheid, en dat is dan toch net zo goed in strijd met de Europese wet?

‘Klopt. Maar wij laten deze lichting bedrijven voorlopig met rust, net als we jarenlang bij de PAS-melders hebben gedaan. Want ik snap die bedrijven heel goed. Zij hebben gewoon gedaan wat de overheid van ze vroeg. De oorzaak van hun probleem ligt bij de overheid, die deze desastreuze regelgeving heeft gemaakt.’

Helder. Hebben we dan nu alle gevolgen in kaart gebracht van die uitspraak van 18 december?

‘Dit is nog niet alles. Het kabinet hoopte dat ervoor zouden zorgen dat de stikstofuitstoot daalt, en dat veebedrijven die vrijgekomen stikstofruimte dan zouden kunnen gebruiken om uit te breiden. Maar dat is óók een vorm van intern salderen: je vult een daling van de stikstofuitstoot weer op met extra vee. Die technologische uitweg is grotendeels geblokkeerd nu de rechter intern salderen veel moeilijker heeft gemaakt.’

Kan een bedrijf dan nog wel uitbreiden door een ander bedrijf uit te kopen (in jargon: ‘extern salderen’)? Volgens die logica is dat ook ‘stikstofruimte’ die vrijkomt ten bate van natuurherstel in plaats van een veebedrijf.

‘Ook dat zal moeilijker worden. Maar onze milieujurist Maarten Baneke verwacht dat de mogelijkheid blijft bestaan.’

Dit wordt dus weer rechtszaak op rechtszaak op rechtszaak. Dat is dus wat je bedoelt met de oplopende schade die de overheid zal dwingen tot een transitie?

‘Ja. Maar kijk, als Nederland zijn industrie wil opofferen aan een failliete agro-industrie, dan is dat een keuze van het kabinet en van het volk.’

MOB heeft samen met milieuorganisatie Urgenda een schets gemaakt van hoe een duurzaam landbouwsysteem eruit zou zien. Maar een transitie naar zo’n systeem kost tientallen jaren – alleen al omdat er genoeg mensen voor opgeleid moeten worden. Juist door jullie rechtszaken moet de stikstofreductie per direct. Dat gaat toch niet samen?

‘Het punt is dat we moeten beginnen. En dat doet de overheid niet als wij niet procederen. Nederland had er heel anders uitgezien als MOB niet had bestaan. Dan waren er nu veel meer vervuilende biomassacentrales gebouwd, bijvoorbeeld in en in Dan was Lelystad Airport allang open geweest, en waren er meer snelwegen gebouwd. En dan waren duizenden veestallen nog veel groter geworden. Nu gaat het over de mate van krimp, dat is een heel ander verhaal.’

Dus: kan het uitstel van een transitie doorgaan of niet?

Door Johan Vollenbroeks verhaal ben ik er nog meer van doordrongen geraakt hoeveel bedrijven – van grote energiecentrales en vliegvelden tot duizenden boerenbedrijven – in de problemen komen door het huidige beleid van de regering. Mogelijk gaan daardoor duizenden veehouderijen binnen deze kabinetsperiode

Dus of de overheid het nu zelf gaat doen of het aan de rechter overlaat, linksom of rechtsom lijkt

Maar laat één ding duidelijk zijn: massale gedwongen bedrijfssluitingen zonder vooropgezet plan van de overheid zijn in niemands belang. Niet van de boeren, maar óók niet van de natuur. Want krimp is nog geen transitie.

Een fundamenteel probleem dat met krimp in stand blijft, is dat bijna alle huidige veebedrijven gebaseerd zijn op een economisch model waarbij de productie moet blijven groeien. Anders kunnen ze niet concurreren op de wereldwijde markt voor zuivel, vlees en eieren. Het is slechts een kwestie van tijd tot die noodzakelijke expansie opnieuw een onhoudbare situatie oplevert. Qua stikstofneerslag, maar ook wat betreft de waterkwaliteit en het mestoverschot – twee even prangende problemen.

Dat is het tegenovergestelde van een transitie: zo gaat het namelijk al een eeuw. Het aantal bedrijven daalt, en hun omvang neemt toe. Het perspectief van de overgebleven bedrijven zal straks weer precies

Als Johan Vollenbroek ook maar een beetje gelijk krijgt, dan zou het best eens kunnen dat het stikstofprobleem het komende jaar gaat bijdragen aan een kabinetsval – zoals vermoedelijk ook het geval was bij Maar ook dát is nog geen oplossing. Want populistische politici, zoals ook die van BBB, zijn er meester in om de verantwoordelijkheid voor wanbestuur bij een ander te leggen. Zo niet bij MOB, dan wel bij de Europese Unie.

De hoop voor boeren én voor de natuur is erin gelegen dat BBB het nu te bont heeft gemaakt. Zo bont dat de partij in het volgende kabinet niet opnieuw de sleutels van het landbouwministerie krijgt. Zolang er verkiezingen zijn, is er perspectief.