Hoe Trump en Musk waarheid verdrinken (en daardoor eerlijke leugenaars lijken)

Er zijn twee beproefde methoden om waarheid in een samenleving geweld aan te doen.

De eerste methode is onderdrukking. Met censuur, intimidatie van critici, opsluiting van dissidenten en het verbieden van onafhankelijke media kan waarheid hardhandig worden neergeslagen en met gerichte propaganda worden vervangen door de gewenste leugen.

Deze methode, ooit op beroemde wijze beschreven door George Orwell in zijn dystopische roman 1984, kennen we vooral uit autoritaire regimes als Rusland, Saudi-Arabië en Noord-Korea. Waarheid wordt hier, om met Orwell te spreken, ‘met een laars op het gezicht getrapt’ en zo de kop ingedrukt tot de onwaarheid waar is geworden. Totdat boven ‘onder’ is, oorlog ‘vrede’ heet en het kwaad ‘het goede’ wordt genoemd.

Zo werd in Rusland de oorlog in Oekraïne letterlijk aangekondigd als de ‘demilitarisering van Oekraïne’;^* geldt in Saudi-Arabië de totale onderwerping aan Gods wil als de ultieme vorm van vrijheid; en staat in Noord-Korea complete isolatie van de rest van de wereld (en afhankelijkheid van buitenlandse noodhulp) bekend als juche – Koreaans voor zelfvoorzienendheid.

Wie de waarheid gevangen zet, kan de zon in het westen laten opgaan.

Waarheid verdrinken in een zee van overdaad

De andere, minder hardhandige maar minstens zo effectieve methode om waarheid geweld aan te doen is verdrinking. Hier wordt waarheid niet onderdrukt, maar overspoeld door een golf aan – vaak tegenstrijdige – informatie, zodat ze steeds moeilijker van onwaarheid te onderscheiden is.

Deze methode, waar Aldous Huxley ooit op indringende wijze voor waarschuwde in zijn dystopische roman Brave New World, kennen we juist uit vrijere, veelal westerse landen – de hedendaagse Verenigde Staten voorop. Waarheid wordt hier niet zozeer de kop ingedrukt, zoals in Orwells wereld, maar gaat eerder kopje-onder. Ze verzuipt in een oceaan van overvloed, waar feit en fictie, ernst en entertainment, kennis en onkunde volledig door elkaar heen lopen – en dus nauwelijks nog uit elkaar te houden zijn.

Cruciaal in deze methode is de overdaad: je kunt waarheid pas verdrinken als de zee groot genoeg is. Steve Bannon, voormalig politiek strateeg van Donald Trump, vatte de strategie van verdrinking ooit kernachtig samen met zijn beruchte oproep: ‘Flood the zone with shit’^* – vrij vertaald: overvoer het publieke debat met troep.

Niemand heeft aan dat advies beter opvolging gegeven dan Bannons bekendste protegé: vastgoedzwendelaar en veroordeeld oplichter Donald J. Trump. Een man die sinds zijn entree in de Amerikaanse politiek een barrage aan leugens, halve waarheden en valse beschuldigingen de ether in heeft geholpen.

Officiële tellers staan inmiddels op vele tienduizenden verifieerbare onwaarheden^* – variërend van evidente nonsens (over de vermeende recordopkomst bij zijn inauguratie) tot gevaarlijke onzin (over hoe corona genezen kan worden met ontsmettingsmiddel) en bizarre fabels (over hoe immigranten de katten en honden van hun Amerikaanse buren zouden opeten).

Nu, als herkozen president, zet Trump de barrage voort, ditmaal vergezeld van een vloedgolf van presidentiële decreten. Het punt is de veelheid én incoherentie, zodat het toekijkende publiek, zijn politieke tegenstanders en de journalisten die er verslag van moeten doen (en er chocola van proberen te maken) de draad kwijtraken. Zo wordt het, in de woorden van journalist Ezra Klein, ‘steeds moeilijker om logisch na te denken’^* en verliest waarheid haar zeggingskracht.

Waarheid als een vijand van vrijheid

Uiterst behulpzaam bij deze strategie is het wanneer de sluizen en dijken die zo’n vloedgolf zouden kunnen tegenhouden, wagenwijd opengezet of doorbroken worden. Zo komt de golf immers het beste op gang. Zoiets gebeurt nagenoeg altijd uit naam van vrijheid: juist om de onderdrukking van waarheid te voorkomen, luidt dan de redenatie, moet elke beperking of grens ervan teniet worden gedaan.

Zo kocht techmiljardair Elon Musk in 2022 Twitter om een einde te maken aan de ‘censuur’ op het platform^* en zette Meta-baas Mark Zuckerberg onlangs een streep door het factchecken op Facebook en Instagram om ‘terug te keren naar de wortels van vrije meningsuiting’ waar zijn bedrijf op zou zijn gebouwd.^*

Dat Musk en Zuckerberg uitgerekend factchecking een bedreiging vinden voor de vrijheid van meningsuiting, is geen toeval. De vrijheid die zij hier voorstaan, is niet het recht om waarheid te spreken. Nee, hun vrijheid is het recht om zo veel mogelijk geluid te maken – onbegrensd door de vraag of iets waar is of niet. Het beoogde resultaat: een kakofonie waarin waarheid steeds moeilijker te ontwaren is.

Zo veroorzaakt men de verdrinking waar Huxley voor waarschuwde, onder het valse voorwendsel de onderdrukking te voorkomen waar Orwell voor vreesde.

Twee wezenlijk verschillende methoden

Hoewel deze twee soorten aanvallen op waarheid doorgaans hetzelfde beogen – vergaring van absolute macht en grenzeloze rijkdom – zijn de methoden dus wezenlijk verschillend.

Onderdrukking van waarheid gaat gepaard met geheimhouding, ontkenning en een zorgvuldige constructie van de leugen. In Rusland bijvoorbeeld wordt de verdwijning van politieke opponenten simpelweg ontkend,^* de oorlog in Oekraïne opzettelijk onzichtbaar gemaakt voor het grote publiek^* en de perverse zelfverrijking van Vladimir Poetin en zijn inner circle zoveel mogelijk verborgen gehouden op Zwitserse bankrekeningen en tropische holdings.^* In Noord-Korea is het internet zelfs verboden,^* mag je als toerist niks filmen of fotograferen zonder toestemming en liggen de bittere armoede en brute strafkampen verscholen achter fictieve façades van glorie en welvaart.

Waarheid heeft onder dit soort regimes, hoe gek dat ook moge klinken, dus nog wél zeggingskracht. Ze moet immers hardhandig onder de duim worden gehouden – en wordt in die zin zeer serieus genomen.

Bij verdrinking van waarheid is het eerder omgekeerd: waarheid wordt hier juist irrelevant gemaakt. De leugens, halve waarheden en constante tegenstrijdigheden zijn niet verborgen, maar eerder zo alomtegenwoordig en zo zichtbaar dat je je eigen ogen en oren op een gegeven moment niet meer gelooft. Zie het als de politieke variant van gaslighting: zo openlijk en schaamteloos onzin verkopen dat het publiek eerder gaat twijfelen aan zijn eigen observaties dan aan de integriteit van de verkoper.

Maak kennis met de eerlijke leugenaar

Precies zo opereert het autoritaire regime van Donald Trump in het moderne Amerika. De leugens en hypocrisie worden juist zo openlijk mogelijk tentoongesteld. Het doel is niet om uit beeld, maar in beeld te blijven; niet om geloofd te worden, maar juist voortdurend te worden beschuldigd van onwaarheden en huichelarij. Zo blijft de ophefmachine op volle toeren draaien.

Het maakt van politiek een vorm van vermaak – een non-stop realityshow, met constante ophef als brandstof en permanente afleiding als doel. Miljoenen mensen deporteren?^* Dat is niet iets om geheim te houden, zoals onder onderdrukkende regimes, maar eerder een spektakel – opgevoerd in een eindeloze stroom rally’s, reels en tweets. Was dat een nazigroet? In no time is het een meme en is het ‘debat’ over de vermeende bedoelingen erachter trending topic. Hashtag: #autisme of #fascisme?

In zo’n realityshow kan een verkiezingscampagne die bijna helemaal draaide om de verdrijving van een ‘corrupte elite’ (‘Drain the swamp!’) – beloofd door een verlosser die zei zo rijk te zijn dat hij als enige politicus niet afhankelijk is van miljardairs (‘I can’t be bought’)^* – dan ook probleemloos eindigen in een inauguratie waarin precies die corruptie letterlijk tot ceremonie is verheven. De allerrijkste zakenmannen van het land schouder aan schouder met de invloedrijkste wetgevers van het land, proostend op de gekochte invloed, zichtbaar voor iedereen die het maar wil zien.

Wie daar een flagrante hypocrisie in ontwaart, heeft natuurlijk gelijk. Maar die zichtbare hypocrisie is de bedoeling. De leugen die niet wordt verborgen, kan namelijk ook niet worden ontmaskerd.

Zo ontstaat langzaam maar zeker het beeld van wat ook wel een ‘honest liar’ wordt genoemd, een eerlijke leugenaar: iemand die constant liegt, behalve over zijn eigen leugenachtigheid. Donald Trump is zo’n transparante oplichter – iemand die openlijk opschept over zijn belastingontwijking (‘That makes me smart’);^* openlijk toegeeft zijn rijkdom te verzinnen (‘It fluctuates with my own feelings’);^* en trots vertelt hoe hij zijn vastgoedprojecten verkoopt door ‘te doen alsof’ (‘A very effective form of promotion’).^*

Wie zich afvraagt waarom de aanhangers van Trump zich niet bedrogen voelen door zijn zichtbare hypocrisie (de swamp is nog nooit zo crowded geweest), vindt hierin grotendeels het antwoord: openlijke hypocrisie is, ironisch genoeg, ook een vorm van eerlijkheid. Niet voor niets typeren aanhangers van Trump hem als een van de eerlijkste en authentiekste politici die ze ooit hebben gezien (‘He says it like it is’).^*

Anders gezegd: wie niet pretendeert moreel te opereren, lijkt op een gekke manier juist eerlijk als hij dat ook niet doet. En corrupt en hypocriet was de politiek, zeker in de Verenigde Staten, altijd al: de hypocrisie was men dus al gewend, de openheid erover alleen nog niet.

De weigering om je tegen te laten houden door waarheid

In zo’n realityshow is het ook effectief om je opponenten niet in de gevangenis te zetten, zoals autocraten onder onderdrukkende regimes graag doen, maar om de vaandeldragers van jouw gelogen werkelijkheid juist uit de gevangenis te halen, zoals Trump deed met de veroordeelde Capitoolbestormers. Wetsovertreders waarvan Trump eerst beweerde dat hij er niks mee te maken had,^* daarna dat ze ‘uit het andere kamp’ afkomstig waren,^* om uiteindelijk te concluderen dat er van een misdaad geen sprake was.^*

Een president van law and order die gratie verleent aan 1.500 voetsoldaten van lies and chaos: wie de waarheid wil onderdrukken, sluit zijn dissidenten op; wie de waarheid wil verdrinken, laat zijn papegaaien vrij.

Ook hier geldt: wie daar hypocrisie in ziet, heeft gelijk – maar hecht tegelijkertijd te veel waarde aan waarachtigheid en te weinig aan machtsvertoon. Het gaat de aanhang van autoritaire leiders er niet om of iets consistent of juist is. Het gaat om daadkracht in hun (veronderstelde) voordeel. Wie het gevoel heeft aan de verliezende hand te zijn, wil niet beperkt worden door waarheid; die wil winnen.

‘This is what victory feels like’,^* jubelde Elon Musk na de inauguratie van Trump – en dát klopt. Zo voelt het om de werkelijkheid naar je wil te buigen. Om winnaar te worden door vier jaar lang te liegen dat je nooit verloren had.

Die totale weigering zich te laten tegenhouden door de realiteit – of die zich nu aandient in de vorm van verloren verkiezingen, gevaarlijke klimaatverandering, andermans landsgrenzen, besmettelijke virussen, nationale wetten of internationale verdragen – is de grote aantrekkingskracht van dit soort autocraten. Democratische leiders zijn in hun wereld zwakke leiders: mensen die zich laten beperken door feiten, principes, andermans belangen, of zelfs een idee van een ‘algemeen’ belang. Leiders die compromissen belangrijk of noodzakelijk vinden – of zelfs nastrevenswaardig.

Autocraten doen dat allemaal niet. Ze veinzen kracht door zich van de realiteit noch van een ander iets aan te trekken en compromisloos te opereren. Zo geven ze hun achterban plaatsvervangend een gevoel van controle, macht en overwinning. Het is een aantrekkingskracht die gevaarlijk maar ook begrijpelijk is: als waarheid je enkel beperkt in krijgen wat je wil, waarom zou je dan nog waarheid willen?

Openlijke leugens hebben een dubbelfunctie

Zo blijft er langzaam maar zeker weinig over van waarheid als verenigende kracht; als iets waarmee een gedeelde werkelijkheid vorm kan worden gegeven. Wat ervoor in de plaats komt, is een wereld geregeerd door stammenstrijd. Een wereld van ‘zero-sum game’, waarin je alleen kunt ‘winnen’ ten koste van een ander, in plaats van een wereld van ‘wederzijds belang’ waarin je er ook samen op vooruit kan gaan.

Een strijd die dus kampen creëert, met aan de ene kant de loyalisten die enkel nog waarheid horen in het woord van hun leider (hoe incoherent hij ook is) en aan de andere kant de dissidenten die óf in het verzet gaan, óf langzaam maar zeker nergens nog waarheid in zien. De openlijke leugens en contradicties hebben zo een dubbelfunctie. Ze zijn enerzijds een loyaliteitstest voor de volgelingen (wie durft de evidentste onwaarheden vol te houden?) en anderzijds een uitputtingsmechanisme voor de tegenstanders (hoelang houdt de andere kant het vol om ertegenin te blijven gaan?).

Het doel van dit alles zal geen verbazing wekken. Dat is namelijk precies zo banaal en voor de hand liggend als je zou denken: macht verwerven door verdeeldheid te zaaien om zo het eigenbelang te dienen. De autoritaire agenda draait om zelfverrijking door alles wat die zelfverrijking tegenhoudt uit de weg te ruimen: wetten, regels, belastingen, verdragen, landsgrenzen, instituties.

Dat het om zeep helpen van waarheid een van de meest effectieve manieren is om dat te doen, is logisch. De macht ter verantwoording roepen heet in het Engels niet voor niets speaking truth to power: hoe minder truth des te meer power.

Verhalen geven de werkelijkheid betekenis – en MAGA is zo’n verhaal

Wat hun stemmers daarvoor terugkrijgen, is een leider om te adoreren, een groep om bij te horen en een verhaal om in te geloven. Wie dat een slechte deal vindt (ze hebben meer aan toegankelijke zorg, betaalbare boodschappen en goed betaald werk), onderschat het belang van een gevoel van trots en toebehoren en de immense kracht van verhalen.

Al zolang de mensheid op aarde rondloopt, geeft ze de wereld namelijk vorm met verhalen die de werkelijkheid betekenis geven. Anders dan veel progressieve hoogopgeleiden aangeleerd krijgen op hun wetenschappelijke opleiding, is waarheid dan ook niet louter een ‘accurate weergave van de werkelijkheid’. Nee, waarheid is evenzeer een verhaal over de werkelijkheid die realiteit wordt, omdat ze iets belooft waar mensen naar verlangen.

Make America Great Again is zo’n verhaal: de belofte van de terugkeer van een gouden eeuw (hoofdzakelijk: de negentiende eeuw), toen de aarde nog een bodemloze fossiele hulpbron was; de atmosfeer nog een eindeloze afvalbak; landsgrenzen problemen nog buiten de deur hielden; kolonialisme nog niet ‘racisme’ heette maar ‘ontdekkingsreizen’; en vrijheid en rijkdom voor iedereen in het verschiet lagen.

Een gelogen verhaal, omdat het verwijst naar een mythische tijd die nooit echt heeft bestaan en dus ook niet kan ‘terugkeren’. Maar niettemin een aantrekkelijk verhaal, omdat het – net als elke massaal geloofde waarheid uit onze geschiedenis – iets in het vooruitzicht stelt om naar uit te kijken.

Dat was en is de cruciale eigenschap van verhalen, die maakt dat ze waarheid worden – en dat zal altijd zo blijven. Tussen alle dubieuze handgebaren en krankzinnige uitspraken door, had Elon Musk het tijdens zijn speech op 20 januari dan ook één keer volledig bij het rechte eind, toen hij zei: ‘There need to be things that make you glad to wake up in the morning and say: “I’m looking forward to the future.”’^*

Het verhaal aan de overzijde, het progressieve verhaal, slaagt daar niet of nauwelijks in. Daar is waarheid namelijk vooral iets wat beperkt, verbiedt, of als gevaar op ons afdendert. Ja, een verhaal geworteld in feiten, over klimaatverandering, ecologische destructie en sociaal-economische ongelijkheid. Maar tegelijkertijd een verhaal dat weinig in de aanbieding heeft om naar te verlangen, behalve wanhoop over het naderende onheil (‘rebellie tegen de uitsterving’), krimp als economische vooruitgang (‘degrowth’) en duurzaamheid als morele plicht.

Gezocht: een beter verhaal (en charismatische vertellers)

Wat het verhaal van de nostalgisch-nationalisten het beste kan ondermijnen, is niet alleen méér feiten, maar ook: een beter verhaal.

Een verhaal dat ons niet een toekomst van minder, stoppen en krimpen voorspiegelt, maar van nieuwe welvaart, gebouwd op de oudste en overvloedigste energiebronnen ter wereld.

Een verhaal dat niet alleen vertelt over de problemen die we hebben, de gevaren die op ons afkomen en de verdeeldheid die ze beide veroorzaken, maar vooral over ons krankzinnige vermogen om samen te werken, onze aangeboren neiging om voor elkaar te zorgen en de enorme consensus over oplossingen die er bestaat.

Een verhaal dat solidariteit niet beschouwt als een straf die je betaalt voor het falen van een ander, of als een opoffering die je voor die ander moet overhebben, maar juist als de cruciale voorwaarde voor het succes van jezelf.

Een verhaal dat de samenleving niet enkel voorstelt als markt van genadeloze competitie tussen concurrenten, met financiële en sociale onafhankelijkheid als hoogste doel en persoonlijke rijkdom als belangrijkste indicator van succes, maar als een onzichtbaar weefsel van onderlinge afhankelijkheid, waarin mét elkaar, niet tegen elkaar, de sleutel is tot welvaart en succes.

Een verhaal dat vrijheid dus ook niet omschrijft als een uitdijende ruimte van het individu om eigen keuzes te maken ten koste van de gemeenschap, maar juist als een uitdijende ruimte van de gemeenschap om steeds méér keuzes mogelijk te maken voor ieder individu.

Een verhaal, kortom, dat waarheid niet gebruikt om mensen mee te verdelen, maar als iets dat zich, net als kennis en liefde, vermenigvuldigt als we het delen.

En charismatische vertellers zouden ook zeer welkom zijn.