Brief van de hoofdredactie: over journalistiek in tijden van autocratische (mis)leiders

Beste leden,

Een van de grootste uitdagingen van deze tijd is de manier waarop waarheid geweld wordt aangedaan. Donald Trump, Elon Musk en andere invloedrijke figuren hanteren strategieën die de scheidslijn tussen feit en fictie doen vervagen, waardoor hun leugens – paradoxaal genoeg – eerlijk lijken.

Er zijn twee beproefde methoden om waarheid in een samenleving te ondermijnen: onderdrukking en verdrinking. Onder autoritaire regimes wordt waarheid hardhandig onderdrukt – denk aan landen als Rusland, Noord-Korea of Saudi-Arabië, waar censuur en vervolging van critici de norm zijn en onafhankelijke media niet of nauwelijks bestaan.

In westerse democratieën wordt waarheid minder hardhandig – maar niettemin effectief – geweld aangedaan: waarheid wordt hier overspoeld door een vloedgolf van leugens, halve waarheden en tegenstrijdigheden.

De Amerikaanse onderzoekers Christopher Paul en Miriam Matthews noemen dit ook wel de ‘firehose of falsehoods’ – het inzetten van een stortvloed aan onwaarheden die waarheid als het ware bedelven onder een hooiberg van tegenstrijdigheden.

De rol van big tech

Uiterst behulpzaam bij deze strategie is het wanneer de sluizen en dijken die zo’n vloedgolf zouden kunnen tegenhouden, wagenwijd opengezet of doorbroken worden. Zo komt de golf immers het beste op gang. Zoiets gebeurt nagenoeg altijd uit naam van vrijheid: juist om de onderdrukking van waarheid te voorkomen – luidt dan de redenatie – moet elke beperking of grens ervan teniet worden gedaan.

Zo kocht Elon Musk in 2022 Twitter om een einde te maken aan de ‘censuur’ op het platform en zette Meta-baas Mark Zuckerberg onlangs een streep door het factchecken op Facebook en Instagram om ‘terug te keren naar de wortels van vrije meningsuiting’ waar het bedrijf op zou zijn gebouwd.

Dat Musk en Zuckerberg ons uitgerekend factchecking als een bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting voorspiegelen, is geen toeval. De vrijheid die zij hier voorstaan, is niet het recht om waarheid te spreken. Nee, hun vrijheid is het recht om zo veel mogelijk geluid te maken – onbegrensd door de vraag of iets waar is of niet. Zo ontstaat de kakofonie waarin waarheid steeds moeilijker te ontwaren is. 

Een wereldwijde stammenstrijd

Precies zo opereert het autoritaire regime van Donald Trump in het moderne Amerika. De leugens en hypocrisie worden niet verborgen, maar juist zo openlijk mogelijk tentoongesteld. Het doel is niet om úít beeld, maar ín beeld te blijven; niet om geloofd te worden, maar juist voortdurend beschuldigd van onwaarheden en huichelarij. Zo blijft de ophefmachine op volle toeren draaien. 

Langzaam maar zeker ontstaat dan het beeld van wat ook wel een ‘honest liar’ wordt genoemd, een eerlijke leugenaar: iemand die constant liegt, behalve over zijn eigen leugenachtigheid. Donald Trump is zo’n transparante oplichter – iemand die openlijk opschept over zijn belastingontwijking (‘That makes me smart’); openlijk toegeeft zijn rijkdom te verzinnen (‘It fluctuates with my own feelings’); en trots vertelt hoe hij zijn vastgoedprojecten verkoopt door ‘te doen alsof’ (‘A very effective form of promotion’).

Het doel van dit alles zal geen verbazing wekken. Dat is namelijk zo banaal en voor de hand liggend als je zou denken: macht verwerven door verdeeldheid te zaaien om zo het eigenbelang te dienen.

Wat is de rol van de journalistiek hierin? 

Wij geloven bij De Correspondent dat diepgravende journalistiek helderheid kan scheppen in een wereld waarin waarheid steeds minder relevant wordt gemaakt door populisten en autocraten.

Door niet achter incidenten aan te lopen die de aandacht afleiden van ontwikkelingen die er echt toe doen. Door verhalen te maken die niet de verdeeldheid in een samenleving versterken, maar juist begrip voor anderen vergroten. Door niet alleen problemen of ellende in beeld te brengen, maar ook oplossingen en vooruitgang.

En ook: door succesvolle uitdagers van de corrumperende macht te portretteren, en te laten zien hoe het anders kan, zoals correspondent Maurits Martijn doet in dit interview met Signal-baas Meredith Whittaker:

Door alternatieve toekomsten te verbeelden, zoals correspondent Josta van Bockxmeer doet in dit artikel over hoe Nederland eruit kan zien over honderd jaar:

Door publieke waarden te beschermen, zoals gastschrijver en winnaar van de Marc Chavannesprijs Tom Lash doet met dit artikel over de échte reden voor het verdwijnen van de buurtbibliotheek en het zwembad:

Door een dieper inzicht te geven in de structurele oorzaken van problemen, zodat we beter zicht krijgen op mogelijke oplossingen, zoals journalist Kevin Schoenmakers doet in dit artikel over de wereldwijde woningcrisis:

Door ons te verplaatsen in een ander, zoals correspondent Valentijn De Hingh doet in dit artikel over jonge, witte mannen die zich steeds meer afzetten tegen emancipatie-idealen.

En door scherpe journalistiek over hoe Nederland verandert – ook ten goede – en wat die veranderingen betekenen voor onze gedeelde toekomst, zoals onze nieuwe correspondent Margriet Oostveen van plan is:

We hopen dat jullie ons in deze zoektocht blijven volgen en onze verhalen willen blijven delen.

Tot de volgende!

Rob Wijnberg
ook namens adjunct-hoofdredacteuren Maaike Goslinga en Rosan Smits

P.S. Benieuwd naar mijn uitgebreide analyse over hoe Trump en Musk waarheid verdrinken? Die vind je hier.