De ‘coup’ van Elon Musk in de VS bedreigt ook Europa. Wie vormt een tegenwicht tegen big tech?

Het nieuwe hoofdstuk van het boek van Marietje Schaake ontvouwt zich nú.

In De tech coup, dat afgelopen augustus verscheen, beschrijft de voormalig Europarlementariër hoe techbedrijven ‘de wereld regeren’, door overheidstaken uit te voeren en cruciale infrastructuur te leveren. Ze noemt dat een bedreiging voor de democratie, omdat er nauwelijks tegenwicht aan die techmacht wordt geboden.

Een paar maanden later is de ‘coup’ in haar boektitel ineens een stuk minder overdrachtelijk. Amerikaanse techbazen schurken nadrukkelijk aan tegen het nieuwe regime van Donald Trump. Elon Musk, de baas van X en Tesla, is daar het extreemste voorbeeld van: hij is door Trump verantwoordelijk gemaakt voor een rigoureuze verbouwing van de Amerikaanse overheid en haar softwaresystemen.

‘Ongekend’, noemt internetexpert Schaake die vervlechting van tech en politiek. Ze werkt aan een Amerikaanse universiteit – Stanford in Californië – maar woont in Nederland. Terug naar de VS wil ze niet meer, ook omdat ze heeft gezien hoe Trump en zijn aanhangers de aanval hebben geopend op academici, universiteiten en critici van grote techbedrijven.

Ondertussen helpt ze de Europese Commissie met het maken van afspraken met techbedrijven over veilige kunstmatige intelligentie en is ze onderdeel van een clubje prominente Europese onderzoekers die nadenken over Europese alternatieven voor onze afhankelijkheid van Amerikaanse technologie.

In haar boek was Marietje Schaake nog hoopvol dat Europese wetgeving de Amerikaanse techjongens zou kunnen temmen. Nu ziet ze dat anders.

‘Ik vrees dat de handhaving van die techwetgeving in een handelsoorlog wordt getrokken. Zuckerberg heeft al gezegd dat hij met Trump tegen de Europese wetgeving gaat strijden. Eerder dreigde de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance dat de VS zou stoppen met bijdragen aan de NAVO – en daarmee aan de bescherming van Europa – als er nog meer regulering voor de bedrijven van Elon Musk kwam. Je ziet dat die bedrijven heel direct de agenda bepalen van de Verenigde Staten.’

Je noemt dat ongekend. Tegelijkertijd is die verstrengeling van de Amerikaanse overheid met Silicon Valley altijd al heel groot geweest. Wat is hier echt nieuw aan in jouw ogen?

‘Die verstrengeling gaat nu een stap verder, doordat ze veel politieker wordt. De techmiljardairs hoeven de politiek niet meer van buitenaf te beïnvloeden, maar geven de politiek mede vorm. En vergis je niet: Musk, maar ook minder bekende techinvesteerders als Marc Andreessen en Peter Thiel die zich aan de Trump-regering hebben verbonden, voeren echt een antistatelijke agenda. De overheid wordt uitgehold en overgenomen.’

‘En dit gebeurt op een moment dat er veel stemmen in de VS opgingen die zeiden dat de macht van tech te groot aan het worden was. Dat momentum wordt nu weggedrukt. Het kleine beetje wetgeving dat er in de VS was, dreigt ongedaan gemaakt te worden. Er gaat niet gereguleerd maar gedereguleerd worden.’^*

We praten veel over de macht van big tech, maar macht kent vele vormen. Hoe zou jij hun macht beschrijven?

‘Deze bedrijven leveren infrastructuur, zoals datacenters en onderzeese kabels. En ze verzamelen inlichtingen op een schaal die soms groter is dan die van overheden en die ze voor hun eigen belangen kunnen inzetten. Steeds vaker nemen ze belangrijke publieke taken over, uitsluitend vanuit een winstoogmerk.’

‘Dat was al problematisch. Maar als ze dan ook nog eens een uitgesproken politieke agenda voeren, of een instrument worden in handen van antidemocratische krachten, is dat een extra risico. Neem Elon Musk: hij heeft duidelijk zijn eigen geopolitieke koers.’

‘De macht van big tech vertaalt zich naar wat gebruikers wel of niet te zien krijgen. Er zijn al signalen geweest dat TikTok in de VS minder content van Democraten en andere Trump-kritische stemmen^* toont. Van China zijn we dat soort vormen van censuur gewend, maar nu lijken ook andere sociale media die kant op te gaan.’

‘Hun algoritmes sturen dus ons informatiedieet. Soms uit winstbelang, soms met een politieke agenda. Dat is beide in conflict met wat een samenleving nodig heeft. En het gebeurt totaal ondoorzichtig. The New York Times ontdekte laatst dat aanbieders van abortuspillen in de VS opeens online minder goed vindbaar waren;^* pas toen de krant vragen stelde, werd dat door Instagram en Facebook hersteld.’

Je noemt Elon Musk. Kun je je voorstellen dat andere techplatforms ook actief een politieke agenda gaan voeren?

‘Ja, zeker. Kijk naar Facebook, dat door nalatigheid en zuinigheid veel te veel ruimte gaf aan haatzaaien en oproepen tot genocide in landen als Myanmar. Er was een fase waarin het leek alsof het bedrijf meer verantwoordelijkheid ging nemen, bijvoorbeeld rond desinformatie over verkiezingen en pandemieën. Dat kwam over als voortschrijdend inzicht, maar blijkt opportunisme te zijn geweest. Ze laten die lijn meteen varen wanneer het politiek of economisch beter uitkomt.’

‘Ze hebben niet het idee dat zij enige maatschappelijke verantwoordelijkheid dragen voor de ellende die mensen op hun platform delen. Niet voor niets presenteren Musk en Zuckerberg zich als anti-Europees. De EU heeft een aantal belangrijke wetten die techbedrijven aan banden leggen, dus een zwakke EU is goed voor hen.’

‘De vraag is in hoeverre ze straks een instrument worden van de Amerikaanse regering onder Trump. En hoe gaat Trump daar gebruik van maken? Welke regels zal Trump afdwingen? Soms hoeft zo’n koers niet eens te worden opgelegd: bedrijven proberen zelf al een wit voetje bij de president te halen.’

De Europese Unie heeft strenge en vooruitstrevende techwetgeving. Dat gaat clashen. Wat verwacht jij daarvan?

‘De EU presenteert zich graag als een ‘super regulator’,^* die paal en perk stelt aan techbedrijven. Maar die wetten gaan nu direct getest worden en ik ben er helaas niet van overtuigd dat die dat zullen overleven.’

‘De handhaving van die wetten was sowieso altijd al een ondergeschoven kindje. Kijk maar naar de AVG: enorm geprezen, maar in de praktijk valt de handhaving tegen.’

‘Bovendien wordt die handhaving nu politiek. Houdt de Europese Commissie de rug recht en wat heeft ze daarvoor over? Handhaven we de Europese regels, dan kan Trump reageren met handelssancties. Een boete aan X kan leiden tot strafmaatregelen tegen de Europese landbouw of auto’s. Dan wordt het een politieke koehandel: hoe belangrijk vinden we onze wetten? Ik vrees dat het een uitruil wordt met euro’s en onze democratische rechtsstatelijke principes.’

Je bent Europarlementariër geweest en hebt meegewerkt aan veel Europese techwetten. Had je verwacht dat die onderdeel zouden worden van geopolitiek armpjedrukken?

‘Ik had verwacht dat overheden en democratieën op een gegeven moment oog zouden krijgen voor de macht van technologie en daar grenzen aan zouden willen stellen, zodat de marktpartijen geen buitensporige macht krijgen.’

‘Maar wat er nu gebeurt in de VS – hoe weinig commitment aan de rechtsstaat die bedrijven hebben en hoe snel en gemakkelijk ze een knieval maken – gaat mijn voorstellingsvermogen te boven. Ik vind het verdrietig dat we daar zijn aanbeland, want democratieën stonden wereldwijd al onder grote druk. En nu zitten we echt in een crisis.’

‘Wat me nog ongeruster maakt, is dat ik niet echt zie dat de EU zich voorbereidt op die crisis met de VS. Er is vooral nostalgie naar de oude trans-Atlantische relatie – een diepe wens om samen te werken als gelijkwaardige partners. Maar als Washington niet wil samenwerken en ons zelfs bedreigt, zal Europa een stevigere positie moeten innemen. Tot nu toe zie ik vooral verlamming.’

Een geluid dat je al heel lang hoort, is het idee dat de Europese Unie zelf technologie moet ontwikkelen. Jij bent ook al een tijd aan het meepraten over dat soort ideeën. Gaat dat nu gebeuren? 

‘We hebben eigenlijk geen keus. Trump zit in het Witte Huis en kan de techbedrijven waarvan Europa afhankelijk is als wapen gaan inzetten. Het momentum is er ook wel. Er was het invloedrijke rapport van [oud-topman van de Europese Centrale Bank] Mario Draghi, dat benadrukt dat de EU veel meer moet investeren in haar eigen innovatieve capaciteit. Er wordt ook gesproken over een kapitaalmarktunie, wat zou betekenen dat start-ups hier gemakkelijker kunnen doorgroeien – in plaats van naar de VS te verkassen omdat daar wel geld is.’

‘Maar in de praktijk blijft het vooral bij uitspraken als: “Er moet meer worden geïnvesteerd”, zonder dat er concrete plannen komen. Neem publieke aanbestedingen: dat is een krachtig middel om een eigen techsector te stimuleren, maar we zien nog altijd Europese overheden die gewoon voor de satellieten van Musks Starlink of de AI van het Amerikaanse Anthropic kiezen.’

‘Ik denk bijvoorbeeld dat je op grond van de crisis met de de VS waar de EU nu in zit, zou kunnen zeggen: vanwege de nationale veiligheid willen we alleen nog maar Europese tech gebruiken.’

We horen vaak: Europa moet ‘een eigen Silicon Valley’ krijgen. Ik denk: Silicon Valley is precies wat je níét moet willen. Hoe voorkomen we dat we dat systeem simpelweg kopiëren?

‘Silicon Valley wordt inderdaad selectief geromantiseerd als bakermat van innovatie. Maar in de praktijk draait het vooral om geld. Tegelijkertijd is er een enorme ongelijkheid, een rammelende basisinfrastructuur en nauwelijks een vangnet voor mensen.’

‘Wat we wél moeten doen, is voorkomen dat onze kansrijke start-ups constant naar de VS vertrekken door een gebrek aan investeringsmogelijkheden hier. Ook is de interne markt in de EU nog versnipperd door taal- en wetgevingsbarrières. Dat maakt groeien lastiger.’

‘De EU zou bovendien nu een strategisch plan moeten hebben om onderzoekstalent uit de VS aan te trekken. Ik weet dat er Amerikanen zijn die door de verkiezing van Trump weg willen uit het land – omdat ze bang zijn dat ze niet zichzelf kunnen zijn, hun dierbaren niet meer in het land mogen blijven of dat hun vrijheden de nek worden omgedraaid. Voor die mensen moeten wij de rode loper uitrollen en het hun heel makkelijk maken om hierheen te komen.’

Meer lezen over de macht, de mythes en de mogelijkheden van technologie? Meld je aan voor mijn tweewekelijkse nieuwsbrief!