Hoe houd je je staande in tijden van weltschmerz? Kies wat je wilt verwaarlozen

De laatste tijd overkomt het me vaker. Ik speel met mijn zoontje en – pang – daar is een gedachte. Dat ons huis overstroomt en we halsoverkop moeten vluchten. Dat we nergens welkom zijn. Of dat het station waar we naast wonen wordt gebombardeerd. Dat mijn man en ik omkomen en dat ons kind er alleen voor staat. Of dat mijn zoon in dienst moet en dat hij zelf doodgaat. 

Ik ben niet de enige met dit soort angsten. Uit onderzoek van Clingendael^* bleek onlangs dat Nederlanders zich zorgen maken. Een ruime meerderheid denkt dat er binnen vijf jaar oorlog is in ons werelddeel; een op de vijf denkt dat er zelfs sprake zal zijn van een kernoorlog.

Hoe zorg je ervoor dat je niet overspoeld wordt door zorgen over de wereld? Ik besloot het aan journalist Oliver Burkeman te vragen. In zijn nieuwe boek Meditations for Mortals vond ik waardevolle ideeën die houvast kunnen bieden in turbulente tijden.

Je krijgt je leven nooit op orde

Ik ontmoet Burkeman in Amsterdam, waar hij is voor de promotie van de Nederlandse vertaling van zijn boek, De 4 weken reset. Burkeman is een Britse journalist die lang een zelfhulpcolumn schreef voor The Guardian en in 2022 de bestseller 4000 weken publiceerde.

4000 weken was indertijd een wake-upcall voor mensen die hun time proberen te managen, zoals ik. Burkeman opende de aanval op het genre zelfhulpboeken waar hij zelf lang aan verslaafd was geweest. Van die boeken die je het nirwana beloven, als je maar net een beter systeem gebruikt of net wat meer zelfdiscipline opbrengt.

Een valse belofte, schrijft Burkeman. Want: je gaat je leven nooit op orde krijgen. Je to-dolijst is nooit af, er gebeuren altijd onverwachte dingen en je gaat op een gegeven moment dood. Dat besef gaf mij de rust waar ik naar verlangde. Ik was dus geen sukkel. Ondanks al mijn timemanagement leek ik nooit écht grip te krijgen, en dat klopte: ik streefde gewoon een onhaalbaar ideaal na. 

De 4 weken reset helpt lezers om dat gedachtegoed in praktijk te brengen. In 28 hoofdstukken, één per dag voor een periode van vier weken, schrijft Burkeman over ‘imperfectionisme’. Je bewust zijn van je beperkingen, maar toch in actie komen; te hoge verwachtingen loslaten en in het hier en nu leven.

Al is het grote wereldleed (en de bijbehorende weltschmerz) niet het onderwerp van zijn boek, tijdens het lezen viel me op hoe relevant Burkemans ideeën nu zijn. 

Drie adviezen voor mensen met autonomie

Maar het wringt ook, zeg ik aan het begin van ons gesprek. Er is zoveel lijden in de wereld – in Oekraïne, Gaza, ons eigen land; is het niet misplaatst om een zelfhulpboek te lezen om mijn eigen bevoorrechte leven te verbeteren?

‘Ik schrijf overduidelijk voor mensen die een bepaalde mate van autonomie hebben in hun dagelijkse leven’, erkent hij. ‘En ik ben overduidelijk een van die mensen.’ 

Zijn boek kan die mensen met autonomie helpen om meer innerlijke rust te vinden, zegt hij. En dat is niet alleen goed voor henzelf, maar ook voor de wereld. ‘Het is niet zo van: nu kan ik een leuke tijd hebben en niet meer aan andere mensen denken. Het is: nu kan ik iets doen wat werkelijk effectief zou kunnen zijn voor andere mensen.’

Hoe vind je die innerlijke rust en hoe kun je iets betekenen voor de wereld? Drie adviezen.

1. Accepteer dat de wereld onvoorspelbaar is

Mijn apocalyptische gedachten raken aan een fundamentele angst: het verlies van controle. Terwijl de moderne samenleving juist beloofde dat we grip zouden hebben op de werkelijkheid. 

Burkeman citeert in zijn boek de Duitse socioloog Hartmut Rosa: ‘De drijvende culturele kracht van de vorm van leven die we “modern” noemen, is de gedachte, de hoop en het verlangen dat we de wereld beheersbaar kunnen maken.’ Die gedachte zie je overal terug – van helikopterouders tot bodyscans, van lifehacks tot ruimtekolonisatie. 

Maar onvoorspelbaarheid is ook wat het leven mooi maakt, stelt Burkeman. Vraag mensen naar belangrijke momenten in hun leven en het zijn vaak juist de dingen die ze niet gepland hadden. Het feestje waar ze hun grote liefde tegen het lijf liepen of die ene e-mail die ze een baan opleverde.

Leuk en aardig, maar onvoorspelbaarheid heeft soms geen enkel voordeel. Er liggen allerlei gevaren op de loer als het gaat om mijn peuterzoon – hij kan van de bank vallen, aangereden worden door een auto, stikken in een hapje eten. Waarom zou ik níét proberen hem te beschermen tegen al het gevaar?

‘Dat gaat je nooit de gemoedsrust geven die je zoekt,’ zegt Burkeman, ‘want er is altijd iets wat buiten de grenzen van je invloed ligt.’ En je kunt je kind wel altijd in de gaten houden, maar dan geef je het geen ruimte om te leven. ‘Dan tast je datgene aan wat je hoopt voor je kind: levendigheid.’

Wat Burkeman mij laat zien: het willen beheersen van je leven is onhaalbaar. En het willen uitbannen van onvoorspelbaarheid zit innerlijke rust – en daarmee het leven – juist in de weg.

2. Kies wat je wilt verwaarlozen en voel je daar oké bij

Doemscrollen helpt niet bij het verminderen van mijn weltschmerz. In de week dat ik Burkeman spreek, heeft de Amerikaanse president Donald Trump in het Witte Huis een desastreus gesprek met de Oekraïense president Volodymyr Zelensky. Het lijkt bijna onmogelijk om niet de hele dag bezig te zijn met wat er nu weer gebeurt in de Verenigde Staten.

Burkeman verwijst naar historicus Timothy Snyder, die schrijft over autoritaire regimes. ‘Hij beschrijft wat dictators willen: het volledig overnemen van elk hoekje van je geest.’ Waar iemand als Trump naar verlangt, wil Burkeman maar zeggen, is dat we de hele tijd met hem bezig zijn.

Toch kan het egoïstisch voelen om niet de hele tijd met het nieuws bezig te zijn, of het nou over Trump, Gaza of klimaatverandering gaat. ‘[D]ankzij de digitale technologie’, schrijft Burkeman in zijn boek, ‘is het (...) een tijd waarin van jou wordt gevraagd (...) om je om alles te bekommeren, en nog maximaal intensief ook.’

Een van Burkemans centrale ideeën is dat je moet kiezen wat je wilt verwaarlozen. ‘Het belangrijkste wat dit boek je kan bieden is, denk ik, een mental sanctuary’, zegt Burkeman. Een toevluchtsoord in je hoofd, dus.

‘Ik hoop dat je begrijpt dat het geen zin heeft om de hele dag te doemscrollen, maar dat je beter een of twee dingen kunt kiezen die jij belangrijk vindt en daarvoor een plan kunt maken. Ga ik een uur per week vrijwilligerswerk doen? Heb ik geld om te doneren aan een liefdadigheidsorganisatie?’

‘En dat je je dan oké voelt dat je die andere dingen níét doet. Niet omdat ze niet belangrijk zijn, maar omdat je als eindig wezen niet anders kunt.’

Accepteren dat je je niet om al het wereldleed kunt bekommeren, voelt wrang. Maar ik snap zijn punt: je kunt beter een keuze maken en écht iets betekenen, dan je door alle ellende laten verlammen.

3. Leef zoals je wilt dat de wereld eruitziet

Maar hoe kies je dan waar je wél aandacht aan geeft? In zijn boek citeert Burkeman ecofilosoof Derrick Jensen, die zegt: ‘Het positieve van dat het allemaal zo’n puinhoop is, is dat je overal waar je kijkt nuttig werk kunt gaan doen.’

Als je niet kunt kiezen, zegt Burkeman, dan kun je je afvragen: ‘Wat wil het leven van me?’ Het antwoord daarop kun je zien als je ‘levenstaak’, een concept van Carl Jung. ‘Het is een kwestie van intuïtie’, zegt Burkeman. ‘Voor de een betekent het humanitair hulpverlener worden; de ander gaat muziek maken.’

Accepteren dat je leven niet beheersbaar is, betekent ook dat je niet voor de rest van je leven kunt beslissen wat je gaat doen. ‘Ik denk dat je het stap voor stap kiest’, zegt Burkeman. Hij verwijst naar een andere uitspraak van Jung. ‘Als je altijd het volgende ding doet dat gedaan moet worden’, schreef de psycholoog in een brief^* aan een vrouw die hem om levensadvies had gevraagd, ‘dan ga je het veiligst en het meest standvastig langs het pad dat is voorgeschreven door je onderbewuste.’

Maar de wereld verbeteren gaat niet alleen over de grote keuzes in je leven. ‘Het is ook heel belangrijk hoe je je gedraagt tegenover de mensen in je dagelijks leven.’

Je kunt niet overal een verschil maken, bedoelt Burkeman, maar je kunt wel de waarden uitstralen die jij belangrijk vindt. ‘Ik denk dan aan sanity en compassie en vriendelijkheid. Je wilt belichamen hoe jij wilt dat de mensheid is, juist in deze tijden.’