De Europese Unie zal ten onder gaan (en dat is helemaal niet erg)

‘Ik ben een onvervalste Europeaan.’ Met die woorden opent Jan Zielonka zijn tirade tegen de Europese Unie, getiteld Is the EU doomed?

Zielonka is geboren in Polen, heeft een Nederlands paspoort, werkt aan een Britse universiteit en bezit een huis in Italië. Hij doceerde in Wroclaw, Warschau, Groningen, Leiden en Florence en is nu hoogleraar Europese politiek aan de Universiteit van Oxford. Als Poolse jongen die achter het IJzeren Gordijn opgroeide, droomde hij van een Europa zonder grenzen. De Europese integratie maakte die droom werkelijkheid.

Het geeft hem dan ook weinig genoegen dat hij tot slotsom moet komen dat de dagen van de Europese Unie geteld zijn. Maar rouwig is hij er ook niet om. Want de neergang van de EU zal, voorspelt hij, geen chaos en verval brengen.

Het zal gedaan zijn met de huidige EU met zijn rigide regels, niet-functionerende centrale instituties en gebrek aan aansluiting bij de zorgen van burgers. Maar dat betekent geen terugkeer tot de natiestaat. Integendeel. Het einde van de EU zal juist het begin zijn van een nieuwe vorm van Europese integratie die hij aanduidt met de muzikale metafoor van de polyfonie, de meerstemmige zang die in de veertiende eeuw tot bloei kwam en de strenge gregoriaanse muziek opvolgde.

Is the EU doomed? is een klein, maar nogal explosief boekje. Met Zielonka meedenken vergt nogal wat lenigheid van geest. De welwillende lezer vindt zijn ideeën origineel en uitdagend, de geïrriteerde lezer vaag en onbeargumenteerd. Ik behoorde tot beide categorieën. Hier volgt een poging te verhelderen wat prikkelend en ergerniswekkend is aan Zielonka’s denkoefening.

Waarom de EU verdoemd is

In zijn kritiek op de EU is Zielonka scherp en overtuigend. De financiële en economische neergang die in 2008 inzette, is in zijn ogen meer dan een diep dal in de eeuwige golfbeweging van bloei en crisis. De nog altijd voortdurende crisis heeft fundamentele constructiefouten in de euro en de EU blootgelegd. Ondubbelzinnig is het gelijk gebleken van de critici van het eerste uur: je kunt geen gemeenschappelijke munt hebben zonder een gezamenlijk economisch beleid.

Ook openbaarde de crisis dat er in Europa beleidsmakers en beleidsafnemers zijn. De rijke landen schrijven de arme landen harde structurele hervormingen voor, tegen de wil van de bevolking en met, meent Zielonka, averechts effect.

De rijke landen schrijven de arme landen harde structurele hervormingen, tegen de wil van de bevolking en met averechts effect

En dat terwijl de Europese integratie juist was bedoeld om afscheid te nemen van het tijdperk van de machtspolitiek die het continent zo had verscheurd. De Europese droom was dat grote en machtige landen kleine en arme landen niet langer de wet zouden voorschrijven. Zeker Duitsland mocht niet meer de dienst uitmaken. Maar in werkelijkheid runt nu een handjevol sterke landen de EU, met Duitsland als aanvoerder.

Nog fundamenteler: de grondleggers gaven de Europese integratie vorm als een technocratisch project. Het berustte op het idee dat de instellingen de zaakjes netjes zouden regelen en vooruitgang brengen. Loyaliteit, vertrouwen en affectie zouden dan vanzelf volgen. Dat bleek een illusie. Nu de EU de beloofde economische vooruitgang niet langer levert, is er een gebrek aan een herkenbare identiteit die mensen uitnodigt zich in moeilijke tijden te blijven hechten aan de Unie.

Het technocratische karakter toont zich in het nu geldende Verdrag van Lissabon (2007). Dat document kwam tot stand door te sleutelen aan oude verdragen, toen de bevolkingen van Frankrijk en Nederland een voorstel voor een nieuwe Europese grondwet in referenda hadden afgewezen.

De halfbakken compromissen erin maken de besluitvorming traag en ingewikkeld. Het complexe geheel van EU-instituties biedt hoogstens procedurele kanalen voor pan-Europese besluitvorming. Maar podia voor een Europese publiek debat en voor politiek onderhandelen ontbreken naar het inzicht van Zielonka.

De oplossing: de grote sprong voorwaarts?

Allemaal waar, maar los het dan op, zullen de EU-adepten zeggen. Bouw dan eindelijk die economische en politieke unie om de euro te stutten en de crisis echt te kunnen bestrijden. Vereenvoudig de warboel van instituties door een federaal Europa te vormen. Vul het democratische gat door het Europees Parlement uit te bouwen tot een echte volksvertegenwoordiging. Maak het tot een podium van politiek debat in plaats van een radertje in een Europese regelgevingsfabriek. Schrijf een nieuw verhaal voor de Europese Unie.

Dat scenario van de grote sprong voorwaarts ziet Zielonka evenwel niet zitten. Een politieke en economische unie kan naar zijn overtuiging alleen bestaan tussen gelijkgestemde en op elkaar lijkende staten met gemeenschappelijke belangen. ‘Kun je geloofwaardig beargumenteren dat er één verzameling regels bestaat die geschikt is voor zo verschillende landen als Frankrijk, Cyprus, Oostenrijk en Estland?’ vraagt hij zich af.

Door het stellen van die retorische vraag neemt hij wat hij wil bewijzen als uitgangspunt. Voor hem is het evident dat Estland en Frankrijk te veel verschillen om gemeenschappelijke politieke en economische uitgangspunten te vinden.

Alleen: beide landen tekenden wel voor het Stabiliteits- en Groeipact. Wat we ook mogen denken over de regeltjes in dit pact, blijkbaar lukte het de eurolanden wel elkaar te vinden in enkele gezamenlijke basisprincipes, zoals dat het begrotingstekort niet hoger dan 3 procent mag oplopen.

Ook in het geval van de versterking van de Europese democratie heeft het er veel van dat de Oxfordse hoogleraar hetgeen hij wil bewijzen vooronderstelt. Hij poneert simpelweg dat parlementaire vertegenwoordiging van achtentwintig verschillende volkeren schier onmogelijk is. Ideeën om aan het langzaam groeien van een Europees volksgevoel bij te dragen door bijvoorbeeld een Europese kieskring te vormen, laat hij onbesproken. Een dergelijke kieskring zou het de kiezers toestaan bij de Europese verkiezingen ook op buitenlandse politici te stemmen en zo een prikkel zijn voor politici standpunten te formuleren die het nationale belang overstijgen.

Maar natuurlijk heeft Zielonka het gelijk aan zijn kant als hij zegt dat het optuigen van een federaal Europa nu domweg veel te weinig steun heeft. Zowel bij Europese burgers als bij politici bestaat veel weerzin tegen verdergaande machtsoverdracht aan de EU. Waarschijnlijker is het naar zijn smaak dat de EU door de geconstateerde gebreken en interne spanningen in de komende jaren langzaam maar zeker zal verkruimelen.

Een polyfoon Europa

Erg concreet werkt Zielonka niet uit hoe die verbrokkeling zich zal voltrekken. Valt de euro? Leidt dat tot een financieel en economisch armageddon? De hoogleraar Europese politiek spreekt de verwachting uit dat het vergaan van de EU een geleidelijke, geen apocalyptische vorm zal krijgen. Maar waar die hoop op gebaseerd is, blijft in nevelen gehuld.

Ik geloof dat mijn fantasie tekort schiet om te kunnen indenken hoe we in een dergelijk polyfoon Europa gemeenschappelijke beslissingen kunnen nemen

En wat komt er dan? Het einde van de EU betekent niet de terugkeer naar de traditionele natiestaat. Want in een geglobaliseerde wereld eroderen ook de nationale, aan een bepaald grondgebied gebonden democratieën. Grensoverschrijdende belangengroepen, sociale bewegingen, denktanks en media zijn effectiever in het controleren van politici dan nationale parlementen, denkt Zielonka.

Hij voorziet een toekomst waarin Europa vele centra heeft, niet één machtscentrum in Brussel. Stedelijke agglomeraties zullen het politieke vacuüm innemen dat is achtergelaten door het machtsverlies op nationaal en Europees niveau. Europa zal overspannen zijn door tal van netwerken. Voor diverse beleidsterreinen zoals handel, energie, mensenrechten en veiligheid zullen er verschillende samenwerkingsverbanden zijn tussen telkens weer andere partners.

Neomiddeleeuws noemt Zielonka de nieuwe wereld die Europa zal binnentreden. Net als in de middeleeuwen zal de macht verdeeld zijn over verschillende centra en autoriteiten. En Europa zal klinken als de middeleeuwse polyfonie, de muziek waarbij verschillende stemmen en melodieën zonder hiërarchie door elkaar lopen.

Het is een tot de verbeelding sprekend, maar ook rijkelijk vaag toekomstvisioen. Ik geloof dat mijn fantasie tekort schiet om te kunnen indenken hoe we in een dergelijk polyfoon Europa gemeenschappelijke beslissingen kunnen nemen. Wie vindt met welk gezag en welk democratisch draagvlak een antwoord op een grote crisis zoals nu in Oekraïne?

Maar één ding wil ik Zielonka wel bekennen: als Europa straks klinkt als ‘Deo gratias’ van Johannes Ockeghem, de meester van de Vlaamse polyfonie, dan dank ik God op mijn blote knieën.