Na jaren van wegkijken zien we nu Vladimir Poetins ware gezicht

Enkele dagen voordat vlucht MH17 werd neergehaald, stuurde Frans Timmermans een evaluatie van het Nederland-Ruslandjaar naar de Kamer. In wat plichtmatige bewoordingen uitte de minister van Buitenlandse Zaken (PvdA) zijn bezorgdheid over de ontwikkelingen in Rusland en Oekraïne. Maar hij vond ook dat de politieke contacten op hoog niveau tijdens het jaar de kans hadden geboden over deze heikele onderwerpen met de Russen in gesprek te blijven.

Ronduit opgetogen van toon was het meegestuurde overzicht van de resultaten van het Ruslandjaar: ‘Al met al is het hiermee zeker gelukt om Nederland economisch goed over het voetlicht te brengen bij de politiek-economische besluitvormers in Rusland.’

En toen lieten 298 onschuldige mensen het leven en werd alles anders. Opeens was het tijd voor harde sancties in plaats van een koninklijke proost met Poetin.

Maar wat op 17 juli voor ons op gruwelijke wijze zichtbaar werd, heeft een lange voorgeschiedenis. Dat betoogt althans Marcel van Herpen. In zijn jongste boek Putin’s Wars: The Rise of Russia’s New Imperialism (2014) voorspelde hij hoe Rusland Oekraïne zou destabiliseren door pro-Russische separatisten te ondersteunen. Zijn stelling is dat het Poetins diepste droom is delen van de voormalige Sovjet-Unie, zoals Wit-Rusland, Oekraïne, Transnistrië en gebieden op de Kaukasus, weer terug te brengen in het Russische rijk. Poetins oorlogen en onruststokerij in Tsjetsjenië, Georgië en nu in Oekraïne zouden daar blijken van zijn.

Van Herpen is directeur van de Cicero Foundation, een kleine denktank die zich richt op de integratie van de voormalige Oostbloklanden in de Europese Unie. Als jongetje van negen kreeg hij een Russische krant onder ogen, waarna hij een blijvende fascinatie ontwikkelde voor de taal en het land. Hij studeerde in de jaren zestig sociologie in Nijmegen, waar hij voorzitter was van de legendarische linkse studentenvereniging Politeia. Begin jaren tachtig schreef hij voor De Groene Amsterdammer samen met Anet Bleich een reeks reportages met als titel ‘Tussen de Russen’ en publiceerde hij een boek over de moeizame verhouding tussen Marx en de mensenrechten.

Zijn jongste boek verscheen ook in een Poolse vertaling. Het leverde hem een reeks besprekingen en interviews in Polen op, onder meer door de lokale editie van Newsweek. De Canadese inlichtingendienst nodigde hem uit voor een gesprek. Putin’s Wars kreeg aandacht van Chili tot Noorwegen. Maar in Nederland bleef het boek onopgemerkt.

Vreemd, want Van Herpens analyses zijn uitermate interessant. Alle reden hem in Parijs, waar hij vijfentwintig jaar geleden voor zijn geliefde heen trok, op te zoeken en met hem te praten over de ontwikkelingen in Rusland en Oekraïne en de opstelling van de Europese Unie.

Een sterk staaltje complotdenken?

Ik tref hem in Sir Winston, een café op steenworp afstand van de Arc de Triomphe. ‘Ik stelde niet voor niets voor hier af te spreken. De geest van Winston moet weer vaardig worden over de mensen,’ zegt hij. Churchills vastberaden strijd voor de vrijheid zou in zijn ogen een voorbeeld moeten zijn. Want telkens als Rusland het internationaal recht schond, keek het Westen weg.

Om te beginnen was er de tweede Tsjetsjense oorlog die vanaf de herfst van 1999 tien jaar woedde. ‘Vijftien, sommigen zeggen zelfs twintig procent van de bevolking, voor het overgrote deel burgers, is vermoord door Russische bombardementen,’ zegt Van Herpen. ‘In het internationaal recht moet je voor genocide de intentie hebben om een bevolkingsgroep uit te roeien. Alleen is die intentie niet eenvoudig te bewijzen. Maar als je naar het resultaat kijkt, is het een genocide. Dat is ook de mening van bijvoorbeeld de historicus Daniel Goldhagen.’

Poetin moest zich in korte tijd opwerpen als redder van het vaderland door een oorlog tegen het terrorisme te voeren. Maar die oorlog had wel een rechtvaardiging nodig

Die oorlog was bedoeld om Vladimir Poetin in het zadel te helpen, denkt van Herpen. ‘Poetin is in augustus 1999 door Boris Jeltsin benoemd als premier,’ licht hij toe. ‘In maart 2000 moest hij de presidentsverkiezingen winnen, maar hij was nog totaal onbekend. De kans dat hij zou zegevieren was op dat moment nog vrij gering. Hij moest zich in korte tijd opwerpen als redder van het vaderland door een oorlog tegen het terrorisme te voeren. Maar die oorlog had wel een rechtvaardiging nodig. En toen waren er in september 1999 de bomontploffingen in Russische flatgebouwen waarbij honderden mensen omkwamen.’

Het klinkt als een sterk staaltje complotdenken: een overheid die haar eigen burgers vermoordt om de geesten rijp te maken voor een oorlog die een onbekend politicus aan de macht moet brengen. Toch bestaan daar sterke aanwijzingen voor.

Explosieve aanwijzingen

Op 22 september 1999, enkele dagen na de eerste aanslagen, zag een buschauffeur bij thuiskomst twee mannen grote zakken de kelder van zijn flatgebouw binnendragen. De man belde de politie. Die ontdekte dat de zakken het hoogst explosieve hexogeen bevatten, het spul dat ook bij andere aanslagen was gebruikt. De politie wist de mannen te arresteren. Ze bleken identiteitskaarten van de FSB, , de opvolger van de geheime dienst KGB, te hebben.

Twee dagen later hielp de FSB een nieuwe versie van de gebeurtenis de wereld in: het zou om een oefening zijn gegaan om de alertheid van het publiek te testen, en de zakken bevatten suiker. Maar de explosievenexpert die de bom in opdracht van de politie had gedemonteerd hield vol dat het om hexogeen ging.

Keihard bewijs dat het Kremlin achter de bomaanslagen zat, is er niet. Maar velen, zoals de Amerikaans-Russische journalist Masha Gessen, auteur van De man zonder gezicht. De macht van Vladimir Poetin (2012) zijn daar wel van overtuigd. Ook Amnesty International publiceerde in 2010 een rapport met die slotsom.

Toen de strijd in Tsjetsjenië was losgebarsten zette Rusland, in strijd met de vierde Conventie van Genève, in dichtbevolkte gebieden brandstofbommen in. Volgens Amnesty International zijn gedurende de oorlog drie- tot vijfduizend burgers verdwenen, die door speciale troepen zonder arrestatiebevel uit hun huis werden gehaald en vermoord. Ook werd er systematisch gemarteld bij zogeheten filtratiepunten, door speciale Russische eenheden opgezette ad hoc-gevangenissen in bijvoorbeeld lege fabriekshallen.

Dit alles leidde nauwelijks tot protest van de internationale gemeenschap. ‘Poetin heeft heel handig gemanoeuvreerd,’ verklaart Van Herpen. ‘Hij was de eerste die na nine eleven George Bush belde om te zeggen dat hij totaal achter hem stond, omdat ook Rusland met hetzelfde fenomeen van het islamitisch terrorisme werd geconfronteerd. Het idee in het Westen was dat het daar een soort Al-Qaeda-aanhangers waren. Het enthousiasme om het Russische optreden aan de kaak te stellen was niet groot.’

Het Mussolini-model

In de beginjaren van Poetins bewind had het Westen een vrij positief beeld van hem, zegt Van Herpen. ‘Hij werd gezien als een moderne KGB’er die zich had aangepast aan de markteconomie; een economisch moderniseerder. Rusland was in die tijd een prille democratie. En de hoop was dat die zich verder zou ontwikkelen. Maar in veertien jaar heeft het poetinisme zich sterk ontwikkeld en is de democratie steeds meer een façade geworden.’

Van Herpen toont een schema uit zijn vorige boek Putinism  (2013) met tal van kenmerken van, schrik niet, het fascisme, waarop hij het Russische regime in 2000 en 2013 heeft getoetst. Bij veel punten waar toen nog nee stond, staat nu ja.

Zoals: de staat streeft naar een totalitaire controle van de burgerlijke maatschappij. En: er is een ultra-nationalistische ideologie en de droom van nationale wedergeboorte. Verder: de verheerlijking van viriliteit en militaire kracht. ‘Dat zie je als hij in zijn blote bast op een paard gaat zitten,’ zegt Van Herpen. ‘Dat is het Mussolini-model van het fascisme, dat zag je niet in het Duitse fascisme.’

Poetin gold lang als een pragmaticus, een man zonder ideologie. ‘Maar hij is nu een anti-westerse tegenideologie aan het maken,’ zegt de socioloog. ‘Die steunt heel sterk op de orthodoxe kerk. Het Westen is een decadente consumptiemaatschappij. Door het Kremlin wordt zeer agressief een mythische, reactionaire anti-minderhedenfilosofie verkocht. Het heeft pogingen gedaan het begrip van mensenrechten te relativeren in de Raad van Europa en ze afhankelijk te maken van religieuze en traditionele waarden.’

Poetin ziet zichzelf als Vladimir de Eerste. Dat was de man die Rusland in 980 bekeerde tot het orthodoxe christendom en die Kiev en de Krim veroverde

Een cruciaal onderdeel van Poetins ideologie is naar Van Herpens overtuiging de poging ‘het verloren imperium’ te restaureren. Dat zou het ‘diepste geopolitieke doel’ van de Russische president zijn.

Waar leidt u uit af dat dit zijn diepste streven is?

‘Ik zou zelfs nog verder willen gaan: het is voor hem een obsessie. Poetin ziet zichzelf als Vladimir de Eerste. Dat was de man die Rusland in 980 bekeerde tot het orthodoxe christendom en die Kiev en de Krim veroverde. Poetin heeft een idee van een historische roeping. Hij wil het slavische deel van de Sovjet-Unie herincorporeren. Daarbij denkt hij aan Wit-Rusland en Oekraïne. Wit-Rusland heeft hij aangeboden onderdeel de worden van de Russische federatie. Oekraïne is zijn echte obsessie. Hij vindt dat Oekraïne deel uitmaakt van Rusland en nooit het recht had zich los te maken.’

Welk bewijs heeft u daarvoor?

‘Al in april 2008 zei hij tegen George Bush dat Oekraïne geen staat was en uiteen zou vallen. Hij is al jaren bezig er onrust te zaaien. Er zijn op grote schaal Russische paspoorten in Oekraïne uitgedeeld. Dat was tegen de Oekraïense grondwet, maar wel aantrekkelijk voor de mensen, want dan konden ze in Rusland pensioen ontvangen. In juli 2010 bezocht Poetin het hoofdkwartier van de Nachtwolven, een ultranationalistische motorbende, om de leider Alexander Zaldostanov persoonlijk een Russische vlag te geven. Hij zwaaide hem en zijn volgers uit toen ze een nationalistische rally hielden naar de Krim. Nadat Poetin de Krim had ingelijfd, heeft hij in een rede gezegd: we moeten Novorossia terughebben. Dat is de halve maan van zuidelijke provincies die loopt van Odessa in het Westen tot Donetsk en Loehansk in het Oosten. En dat is nog maar plan b. Want plan a is heel Oekraïne.’

Het doel waar Poetin voorlopig zijn zinnen op heeft gezet, is naar de inschatting van Van Herpen dat de door de separatisten gestichte volksrepublieken van Donetsk en Loehansk blijven bestaan en dat daar Russische vredestroepen komen. ‘Dan wordt het een soort Transnistrië binnen Oekraïne. Het blijft deel van Oekraïne, maar wel met een dikke Russische vuist. Mensen uit die plaatselijke regering oefenen invloed uit op de nationale regering. Elke opening naar Europa is dan uitgesloten.’

Vriend van Poetin

Ik spreek de directeur van de Cicero Foundation de dag nadat Franse, Duitse en Russische ministers van Buitenlandse Zaken elkaar in Berlijn hebben ontmoet. ‘Tijdens de Maidanopstand zat de Pool Sikorski er ook bij,’ vertelt van Herpen. ‘Maar die hebben ze er uitgegooid, die was te kritisch. Frank-Walter Steinmeier [de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, TV] was persoonlijk secretaris van oud-bondskanselier en Poetin-vriend Gerhard Schröder.’

Steinmeier speelde op een NAVO-top in 2008 ook een cruciale rol in het tegenhouden van een actieplan voor lidmaatschap van Oekraïne en Georgië. Volgens sommigen een verstandige zet. Want juist door landen uit de voormalige Sovjet-Unie op te slokken in de EU en de NAVO zou Rusland diep zijn gekrenkt.

Van Herpen is de omgekeerde mening toegedaan. ‘Rusland is niet alleen een postimperiale maar ook een pre-imperiale macht. Willen die landen werkelijk onafhankelijk blijven, dan zullen ze lid moeten zijn van een groter geheel waarin ze rugdekking hebben. Dat op de NAVO-top in 2008 is besloten dat er geen actieplan kwam voor het lidmaatschap van Oekraïne en Georgië, was een signaal dat het Westen geen enkel risico wilde lopen in Georgië. Was dat plan er wel geweest, dan had dat Rusland eerder weerhouden van een invasie.’

Poetins tweede oorlog

Georgië, dat was Poetins tweede oorlog. Die brak in augustus 2008 uit. Toen viel Rusland Zuid-Ossetië en Abchazië binnen. In Poetins uitleg was dat een vredesoperatie in reactie op een aanval van Georgische legereenheden die de afvallige provincies binnenboord probeerden te houden.

Maar Van Herpen laat in zijn boek overtuigend zien dat Rusland al jaren bezig was de oorlog voor te bereiden. Zo begonnen de Russische autoriteiten in 2002 massaal Russische paspoorten uit te delen in Zuid-Ossetië en Abchazië, met als doel er een Russische meerderheid te creëren.

Nadat de oorlog in 2008 uitbarstte, verdreven Zuid-Ossetische milities gesteund door Russische militairen, alle Georgiërs. Het was volgens The Guardian  de ergste etnische zuivering sinds de oorlog in voormalig Joegoslavië. Ook zette Rusland clusterbommen in, verboden wapens volgens een akkoord  dat intussen door 113 landen, maar niet door Rusland is ondertekend.

Een clusterbom kostte onder meer de Nederlandse journalist Stan Storimans het leven. Een onderzoekscommissie concludeerde in oktober 2008 dat het bombardement plaatsvond nadat militaire eenheden het stadje al hadden verlaten en tegen de burgerbevolking was gericht. Minister van Buitenlandse Zaken Maxime Verhagen schreef de Tweede Kamer dat hij de Russische autoriteiten duidelijk had gemaakt dat hij de bevindingen van de onderzoekscommissie zeer ernstig vond.

Maar opnieuw ging de internationale gemeenschap niet veel verder in het veroordelen van Rusland. ‘Direct na die oorlog ontmoette Sarkozy in Sotsji Medvedev en Poetin en verkocht daar het beste van het beste Franse oorlogstuig,’ vertelt Van Herpen. ‘Een hightechschip waar vierhonderdvijftig man troepen, zestien helikopters en zeventig tanks op passen. Uiterst geschikt voor een invasie. Het is een schande hoe Europa in de afgelopen tijd heeft gesteggeld over sancties. Alleen door de ramp met de MH17 zijn ze een beetje steviger geworden. Maar Frankrijk mag dat schip nog steeds leveren.’

Werken sancties wel?

Een stevige reactie van de internationale gemeenschap op de oorlogen in Tsjetsjenië en Georgië bleef dus uit. En ook nu, in het geval van Oekraïne, is naar de smaak van Van Herpen te laat en te lauw gereageerd. Hij is een uitgesproken voorstander van scherpe sancties. Tegelijkertijd zegt hij dat Poetins geopolitiek ingegeven is door een niet-rationele obsessie. Zullen sancties dan wel werken?

‘Het zal zijn koers niet veranderen,’ erkent hij. ‘Het zal bloed, zweet en tranen betekenen voor de Russische bevolking. Maar de Russen zijn ultranationalistisch. De hele oppositiebeweging is verdampt. Ik denk dat de intelligentsia in de grote steden nog steeds kritisch is over het regime. Maar het volk staat achter hem.’

Reden te meer om te twijfelen aan de zin van sancties.

‘Onder Poetin is het ambtenarenapparaat, dat is het grootste deel van de nieuwe middenklasse, flink uitgebreid. De defensiebegroting wordt elk jaar met tien procent verhoogd. De pro-Poetinlobby bestaat voor een groot gedeelte uit die mensen: de FSB, de militairen, de nieuwe ambtenaren. Het is de middenklasse die niet voor de staat werkt die zal gaan lijden. Het enige waar hij bang voor is, is dat er een oppositie komt in de grote steden. Als de middenklasse ontevreden is over minder producten uit het Westen en over het almaar terugdringen van vrijheden, gaat dat wringen. Ik ben een optimist over de lange termijn.’

Wat Poetin niet langer van Europa krijgt, zal hij straks uit de BRICS-landen halen.

‘Brazilië kan voedingsmiddelen leveren, en China een aantal consumptieartikelen. Maar geen hightechmachines. Die haalt China nu ook uit het Westen. Wat Rusland nodig heeft, is een modernisering van de economie. Daarvoor hebben ze kapitaal en technologie nodig. Ze komen toch in de knel.’

De sancties hebben überhaupt geen grond, stelde Paul Bordewijk onlangs op de website van de Wiardi Beckman Stichting, de PvdA-denktank. ‘Met alle respect voor de nabestaanden, ik zie niet in waarom het neerhalen van de MH17 nieuwe sancties tegen Rusland rechtvaardigt,’ schreef hij. ‘Uit alles wat we tot nu toe weten blijkt dat degenen die het vliegtuig neerhaalden dachten dat het een Oekraïens legervliegtuig was.’ Het was dus, vond Bordewijk een vergissing waar Rusland geen directe verantwoordelijkheid voor droeg.

‘Een onjuiste diagnose,’ vindt Van Herpen. ‘Er zijn geen harde bewijzen, maar wel sterke aanwijzingen voor betrokkenheid van Rusland. Het vliegtuig is neergehaald met een zeer geavanceerd Russisch systeem. Mensen worden een jaar opgeleid om het te gebruiken. Die rebellen zijn een zootje ongeregeld. De mensen die het de lucht in hebben gestuurd, kunnen alleen maar Russen zijn.’

U zegt dat de geest van Sir Winston weer vaardig moet worden over ons. Wat betekent dit concreet?

‘Ik denk dat met name de Amerikanen hebben gefaald. De VS hebben nooit gedreigd met meer dan economische sancties. Het enige waar Poetin echt bang voor is, is militaire dreiging. Het is nu te laat voor militaire oefeningen samen met het leger van Oekraïne. Niet meteen gaan schieten, maar toch even wat meer dreiging in de lucht. Maar je kijkt sceptisch.’

Inderdaad. Als oud-dienstweigeraar heb ik de overtuiging dat geweld bijna altijd de bron is van nog meer geweld en dat het zoeken naar andere oplossingen, zoals een EU-vredesmacht, de voorkeur heeft.

‘Rusland zal nooit accepteren dat er alleen EU-troepen zijn en geen Russische vredesmacht,’ reageert Van Herpen. ‘En als er Europese vredestroepen komen samen met Russische denk ik nog steeds dat de zaak verloren is. Als er een keer Russische soldaten zijn, blijven ze daar. Peacekeepers worden bezetters. Frankrijk en Duitsland oefenen nu druk uit om tot een wapenstilstand te komen. Dat betekent het einde van Oekraïne.’

Waar moet de EU dan wel voor ijveren?

‘Mijn advies aan de EU is het Oekraïense offensief te steunen, zeer geavanceerde wapens en adviseurs te leveren, en vooral niet te werken aan een wapenstilstand. Dat is alleen in het voordeel van Poetin en in het nadeel van Oekraïne en zal op de lange termijn ontzettend veel conflicten opleveren.’

Is het leveren van wapens een scenario dat nu besproken wordt?

‘Ik denk dat Amerika daar wel mee bezig is. Maar of dat ook geldt voor de EU, vraag ik mij af. ‘Fuck the EU’ zei een Amerikaanse diplomate in februari, in een gesprek over Oekraïne. Daar kan ik iets bij voorstellen, want de EU is heel erg slappe hap. Ik verwacht op dit moment van Duitsland en Frankrijk alleen maar obstructie tegen dit soort plannen.’

De laatste zin van uw boek is een citaat van Václav Havel. ‘Als het Westen het Oosten niet stabiliseert, zal het Oosten het Westen destabiliseren.’ Hoe het Oosten te stabiliseren?

‘Met een lidmaatschap van de EU en de NAVO. Ik denk dat de Baltische staten zich, alhoewel er grote paniek is, toch iets veiliger voelen dan Georgië. Maar Oekraïne en Georgië hebben we aan hun lot overgelaten.’