Hoe Barack Obama de gasindustrie inzet om van steenkool af te komen

Voor iedereen een vrijstaand huis, een auto per volwassen gezinslid en voor Thanksgiving per vliegtuig naar oma en opa die aan de andere kant van het continent wonen. The American Dream draait op onverbeterlijk optimisme. En: heel veel energie. Fossiele energie, welteverstaan. Ruwe aardolie stroomt vanuit het noorden van Alaska en het zuiden van Texas naar de rest van het land. Duizenden tonnen steenkool - een van de vervuilendste, CO2-rijke energiebronnen ter wereld - uit de Rocky Mountains en de Apalachen voorzien de elektriciteitscentrales van brandstof.

En de cijfers zijn ernaar. De ‘koolstofvoetafdruk’ van een gemiddelde Amerikaan was met 19 ton CO2 in 2010 bijna tweemaal groter dan de voetafdruk van een Nederlander. Big Foot bestaat, en hij woont in de VS.

De Democratische partij wil daar al heel lang met strenge klimaatregels verandering in brengen. Het is wat Amerikanen ‘a tall order’ noemen – onbegonnen werk. Conservatieve Congresleden blokkeren al twintig jaar iedere poging tot groene wetgeving.

President Obama riep aan de vooravond van de verkiezingen in 2008 nog: ‘Dit zal het moment zijn waarop de aarde zal genezen en de zeespiegels zullen dalen.’ Maar net als Obama’s ambitie om Guantánamo Bay te sluiten, of de Amerikaanse soldaten uit Irak te halen, leek ook het terugdringen van Amerikaanse CO2-uitstoot lang een Democratische wensdroom.

Tot de afgelopen maand mei.

Alle ballen op steenkool

Op zaterdagochtend 31 mei was de galmende stem van de president te horen op de Amerikaanse radio. Anders dan normaal zond Obama zijn wekelijkse toespraak niet uit vanuit het Witte Huis - hij begon zijn hernieuwde strijd tegen klimaatverandering vanuit een kinderziekenhuis voor astmapatiënten.

Maar wacht, wat hebben longpatiëntjes te maken met de stijgende zeespiegel?

‘Hi, everybody,’ sprak Obama, ‘Ik ben vandaag in het Children’s National Medical Center in Washington, op bezoek bij kinderen die hier behandeld worden voor astma en andere ademhalingsstoornissen. Stoornissen die vaak veroorzaakt worden door dezelfde gassen die klimaatverandering teweegbrengen.’ Ten overstaan van de gehele natie veranderde Obama die ochtend de manier waarop er de afgelopen dertig jaar over broeikasgassen gedacht is.

Als president, en als vader, weiger ik onze kinderen achter te laten op een onherstelbaar beschadigde planeet

Het tot dan toe gebruikte frame bestond uit grote, mondiale risico’s. Smeltende ijskappen, ver weg op de Noordpool, zorgden voor een stijgende zeespiegel die, op de lange termijn, de mensheid zou bedreigen.

Niet als het aan Obama’s regering ligt. Volgens hem moeten we op de korte termijn denken over broeikasgassen; het gebeurt nú en híer. We moeten over CO2 praten in termen van vervuiling - in termen van gif.

Onderzoekers van de universiteiten Syracuse en Harvard toonden onlangs aan dat de uitstoot van kolencentrales leidt ‘tot een verhoogd risico op voortijdig overlijden, hartaanvallen en vaker voorkomende, ernstigere gevallen van astma.’ Ook dragen elektriciteitscentrales bij aan ‘zure regen en ozonschade aan bomen en gewassen en de opbouw van giftig kwik in de vispopulatie.’

Met dit onderzoeksrapport slaat Obama zijn tegenstanders nu om de oren. ‘Op dit moment is er geen wettelijke limiet aan de hoeveelheid koolstof die bestaande centrales kunnen dumpen in de lucht die wij inademen,’ sprak Obama. ‘It’s not smart, it’s not safe, and it doesn’t make sense.’

‘We hoeven niet te kiezen tussen de gezondheid van onze economie en de gezondheid van onze kinderen,’ zei hij. ‘Als president, en als vader, weiger ik onze kinderen achter te laten op een onherstelbaar beschadigde planeet.’

De toespraak was onderdeel van een zeer uitgekiende campagne om klimaatverandering in een nieuw politiek jasje te steken.

Het verdwijnen van steenkool

Een fantastische campagne, maar ook een list. Om uitlaatgassen die slecht zijn voor de gezondheid te reguleren, hoeft de Amerikaanse president namelijk niet langs het Congres In dat geval mag het Witte Huis terugvallen op de Environmental Protection Agency (EPA). Over die EPA heeft niemand behalve de federale regering iets te zeggen.

De EPA gaat Obama’s plan om de CO2-uitstoot van de elektriciteitssector in 2030 met 30 procent te verminderen ten opzichte van 2005 uitvoeren. De milieudienst kan de komende vijftien jaar, niet gestoord door Congresleden, de verschillende Amerikaanse Staten gaan dwingen de uitstoot van elektriciteitscentrales te beperken. Voor de meeste Amerikaanse staten betekent het maar één ding: de vervuilendste brandstof, steenkool, moet langzaam uit de energiesector worden gedrukt.

Dat zal aanzienlijke gevolgen hebben voor ‘steenkoolstaten’ als Kentucky, West Virginia en Pennsylvania. Hun afzetmarkt, de kolencentrales van Amerika, zal verder krimpen dankzij het besluit van het Witte Huis, inwoners zullen hun baan verliezen en elders hun heil moeten gaan zoeken.

De kleine gemeenschappen drijven nog steeds grotendeels op de mijnen - al gaat het al lange tijd slecht. Mannen en een enkele vrouw graven in eindeloze, asgrauwe heuvels naar steenkool en verzamelen het spul in open wagons, waarmee de kolen naar een van de meer dan vijfhonderd kolencentrales in de Verenigde Staten gestuurd worden. In Kentucky hebben mensen bumperstickers als ‘FRIENDS OF COAL’ en ‘COAL GUNS FREEDOM - MINE EVERY LUMP!’

In het afgelopen anderhalf jaar gingen Kentucky 6.000 banen in de kolenindustrie verloren. De EPA moet de dalende trend in kolen doorzetten. Als het aan Obama en de EPA ligt, zal de Amerikaanse elektriciteitsvoorziening in 2030 voor 45 procent op schaliegas draaien.

De schaliegaslobby

Hoewel er grote milieurisico’s verbonden zijn aan de winning van schaliegas, kan het spul in veel zuinigere centrales verbrand worden dan steenkool. Zo stoot schaliegasverbranding twee keer minder CO2 uit. Maar nog belangrijker: schaliegaswinning in Amerika groeit nu zo hard, dat het ook economisch gesproken een goed alternatief is voor steenkool. En dat is het tweede onderdeel van Obama’s list; hij helpt niet alleen het klimaat, hij helpt ook de schaliegasindustrie.

‘Cynisch gezegd,’ vertelt Donald Pols, Senior Manager Mondiale Duurzaamheid bij het vooraanstaande Nederlandse onderzoeksinstituut ECN, ‘is de Amerikaanse schaliegasindustrie net zo gebaat bij deze maatregelen als het klimaat. Bovendien is steenkool al op z’n retour in Amerika,’ vertelt Pols.

Met name omdat China haar eigen kolencentrales wil inperken, daalt de wereldprijs voor steenkool. ‘Het Witte Huis heeft gezien dat Amerika over een unieke, competitieve groeimarkt voor schaliegas beschikt en Obama heeft zich aangesloten bij de belangen van die industrie. Met zijn aangekondigde maatregelen stimuleert hij het toch al groeiende marktaandeel van schaliegas en remt hij de toch al krimpende kolenindustrie in Amerika.’

Door zijn maatregelen te bouwen op de belangen van de gasindustrie heeft Obama opeens een machtige medestander

Obama heeft ingehaakt op een trend die al een paar jaar zichtbaar is. Sinds 2011 daalt de CO2-uitstoot rap in Amerika, met name door het groeiende marktaandeel van schaliegas. Opmerkelijk genoeg is de door het Witte Huis voorgestelde reductie van 10 procent CO2-uitstoot voor de komende vijftien jaar, ongeveer even groot als de afname van CO2 van de afgelopen drie jaar. Feitelijk lift het Witte Huis mee op een al langer lopend succes in de schaliegasindustrie. ‘Het is moeilijk om dit plan nog echt een game changer te noemen,’ schreef Elisabeth Kolbert in The New Yorker.

Een doorbraak is het wel

Gewone machtspolitiek verpakt in ambitieuze plannen, dus. Toch is het zo gek nog niet. ‘De Europese Unie zou nog wat kunnen leren van Obama’s plannen,’ zegt Donald Pols. ‘Door zijn maatregelen te bouwen op de belangen van de gasindustrie heeft Obama opeens een machtige medestander.’

Veel experts voorspellen dat Obama’s besluit om de kolencentrales uit te zetten zal worden aangevochten bij de rechter en dat dikbetaalde lobby’s zullen proberen de EPA te dwarsbomen. Dan is het handig om een rijke gasindustrie te hebben die het Witte Huis steunt in de lobbystrijd.

‘Hoe anders gaat het in Brussel, waar het klimaatbeleid helemaal losgezongen is van concrete economische krachten,’ zegt Pols ‘De EU rolt haar klimaatmaatregels, bijvoorbeeld het emissiehandelssysteem ETS, als een deken over alle Europese industrieën uit. En iedereen wordt daar zenuwachtig van. Amerika krijgt steun voor strenge klimaatwetten, Europa vooral tegenstanders.’

In het overleg van de Nederlandse Sociaal Economische Raad, waar verschillende organisaties van Greenpeace tot VNO-NCW vorig jaar een nationaal energieakkoord sloten, gebeurde iets vergelijkbaars. Daar kwamen de onderhandelaars, onder andere onder druk van gasbedrijf Shell, overeen om verouderde Nederlandse kolencentrales die al sinds de jaren tachtig in gebruik zijn versneld te sluiten. Al staan nog steeds een hoop kolencentrales rustig te snorren, zoals de Hemwegcentrale in het Amsterdamse havengebied, én worden er nieuwe geopend, bijvoorbeeld in de Groningse Eemshaven.

Of je het nu cynisch of strategisch vindt, een doorbraak kun je Obama’s handelen wel noemen. Voor het eerst sinds klimaatverandering dertig jaar geleden op de agenda kwam, kan de Amerikaanse federale overheid uitstoot van energiecentrales gaan aanpakken.

Maar gaat het ook werken?

‘Obama’s besluit de kolencentrales aan te pakken heeft duidelijke gevolgen voor de uitstoot van Amerika,’ legt Pols uit, ‘maar gas en kolen zijn allebei fossiele brandstoffen. En Obama kan daar in 2030 wel degelijk een 10 procent reductie mee bereiken.’ Maar daarna dan? Wat zijn de gevolgen op de lange termijn? ‘Ja, dat is het probleem,’ aldus Dols, ‘na 2030 moet Amerika doorgaan met het terugdringen van de uitstoot.’

Zo zou Obama graag zien dat Amerika zich houdt aan het voornemen in 2050 maar liefst 80 procent van de emissies ten opzichte van 1990 te hebben teruggedrongen. Als je zoveel CO2-emissies wilt reduceren, is ook schaliegas geen optie meer. En dat terwijl er nu allemaal investeringen gedaan worden in nieuwe gascentrales, waarvan het decennia kost voordat ze terugverdiend zijn. ‘Dan zit je met heel veel gascentrales en dure gasinfrastructuur die je niet zomaar ombouwt.’

Schaliegas is bovendien bepaald geen wondermiddel. Om het gas uit diepgelegen, harde steenlagen te krijgen moeten boorbedrijven de aardlagen eerst aan gruzelementen krijgen - de lagen worden ‘gefrackt.’

Duizenden liters water worden onder hoge druk de grond in gepompt. Het water kraakt dunne scheuren in het gesteente, die vervolgens worden volgespoten met zand en chemicaliën om de haarscheuren open te houden. Daarna kan het gas omhoog vloeien. Het water en de chemicaliën blijven achter in de grond, ongezien kunnen ze naar het grondwater weglekken. Voor de grootschalige winning van schaliegas moet er bovendien om de paar honderd meter opnieuw geboord worden. Het laat op de uitgestrekte prairies van Amerika een pokdalig landschap van boorputten en verlaten boorinstallaties achter.

De gevolgen blijven bovendien niet beperkt tot de gas- en kolenindustrie. ‘De Amerikaanse energiemarkt is een markt waarop verschillende energiebronnen met elkaar concurreren op prijs,’ vertelt Donald Pols. ‘Als schaliegas helpt om een marktaandeel te krijgen en dus goedkoper te worden dan kolen lijkt dat mooi, maar je helpt schaliegas nu ook in de concurrentiestrijd met windmolens en zonnepanelen.’

Een grote stap voor de Democratische partij en een kleine stap voor de mensheid

En daarbij blijven de niet verstookte kolen niet netjes in de mijn liggen. ‘Die gaan gewoon in de export,’ legt Pols uit. ‘In Europa draaien kolencentrales momenteel overuren’, onder meer op Amerikaanse kolen die tegen dumpprijzen de markt overspoelen. ‘Mondiaal gesproken hebben de maatregelen van Obama geen impact op het klimaat.’

Critici staan dan ook in de rij om het beleid af te kraken. Republikeinen, bij monde van Congres-voorzitter John Boehner, noemden het plan ‘nuts,’ zij vinden dat de president veel te ver gaat door via de EPA alle macht naar zich toe te trekken. Vanaf de linkerflank laat Ezra Klein van het liberale nieuwsblog Vox.com weten dat Obama’s plan ‘belachelijk’ is in het licht van de wereldwijde ambities om de planeet in 2100 niet verder te laten opwarmen dan 2 graden Celsius.

Een grote stap voor de Democratische partij en een kleine stap voor de mensheid, dus.

De grootste winst van Obama’s strijd tegen de kolencentrales is vooral te vinden in het nieuwe frame: CO2 is schadelijk voor uw gezondheid. Door op een nieuwe manier over CO2 te praten, kunnen we de gevaren van ongebreideld fossiel brandstofgebruik ‘dichter bij huis’ brengen. Wellicht verschuift de discussie straks van het lot van de ijsbeer op de lange termijn naar de ademhalingsproblemen van je kinderen op korte termijn.

De stickers kunnen al gedrukt worden: ‘Kolen zijn dodelijk. Kolen brengen u en anderen rondom u ernstige schade toe.’